O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

odamlar o’rtasida tarkib 
topadigan, hozirgi zamon vazifalari nuqtai nazaridan huquqiy reglamentga 
solinishi mumkin va lozim bo’lgan, ular hayotiy dalillari va holatlarini ob’yektiv 

---

263 
tarzda kuzatib boradigan munosabatlar majmui sifatida ta’riflash eng 
maqbuldir.
Mazkur holatda huquqiy tartibga solishga davlat tomonidan mustahkamlangan xatti-
harakatlar umumiy qoidalari vositasida amalga oshiriladigan yuridik ta’sirning ko’ri-
nishlaridan biri sifatida qaraladi. Huquqiy tartibga solish nafaqat odamlar o’rtasidagi 
ijtimoiy munosabatlar va aloqalargagana taallukli bo’lmay, balki kishilar irodasi va ongadan 
xoli sodir bo’ladigan aniq holatlar, shuningdek, hodisalarni ham qamrab oladi. 
Bunda huquqiy tartibga solish doirasiga faqat yuzaga kelgan munosabatlargina 
kirishini alohida ta’kidlash zarur. Qonun tegishli xatti-harakatlar tarzi bilan bog’laydigan 
faktlar yuzaga kelishi oldindan bilingan holda, bu faktlar vujudga kelish paytidan boshlab 
yuridik bo’lib qoladi. 
Huquqiy tartibga solish sarhadlari huquqiy tartibga solish irodasining o’ziga xos 
chegaralari hisoblanadi va ularni aniqlash uchun ko’pgana faqat qonun chiqaruvchi va 
uning irodasiga ishonishning o’zi kifoya qilmaydi. Mazkur chegaralar ko’proq mavjud reallik 
bilan oldindan belgilab qo’yiladi. Ushbu reallikka jumladan qonunchilik faoliyati zarur 
omillardan biri sifatida qo’shiladi. 
Huquqiy tartibga solish doiralarini aniqlash mezonlarini ijtimoiy munosabatlar 
tabiatining o’zidan, shuningdek, munosabatlarni tartibga soluvchi sifatida huquq 
xususiyatlaridan izlash kerak. Ba’zi holatlarda, muayyan siyosiy-iqtisodiy vaziyatda huquqiy 
tartibga solish doirasi, chegaralarining kengayishi kuzatilishi, boshqa holatlarda esa, 
davlat-huquqiy doirasi torayishi mumkin. 
Yuqorida bayon etilganlar asosida davlat, shu jumladan, huquqiy ta’sir chegaralariga 
ikki tomondan - uning imkoniyatlari va zaruratlari nuqtai nazaridan qarab chiqilishi 
mumkin. 
Bu - tartibga solishning ikki sarhadi - yuqorigi (tashqi chegaralar) va pastki (ichki 
chegaralar) chegaralardir. 
Huquqiy tartibga solishning yuqorigi chegarasi mumkin bo’lgan chegara hisoblanadi. 
Uning ortida qolgan munosabatlarga davlat hokimiyatining qo’li etmaydi va ular 
boshqacha, huquqiy bo’lmagan me’yorlar bilan tartibga solinadi. Ular jumlasiga tabiat 
qonunlari bilan tartibga solinadigan, jug’rofiy, ekologik va boshqa shart-sharoitlarga bog’liq 
bo’lgan tabiiy omillarni kiritish mumkin. 
Ijtimoiy taraqqiyotining ayrim qonuniyatlari, iqtisodiyot darajasi, ijtimoiy-
demografik, siyosiy va boshqa shart-sharoitlar ham huquqiy tartibga solishdan tashqarida 
qolishi mumkin.