O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧИГИЛЛАР, Чикил — туркий 
қабилалар 
иттифоқи. 10—11а.ларда 
Иссиқкўлнинг шим. шарқида ва Татар 
рнида яшаганлар. Ч. Или дарёси водий-
сида, Қашқар яқинидаги қишлоқларда 
ва истеҳкомли кичик Чигил ш. (ҳоз. 
Авлиёота яқинида)да яшашган. Тур-
кман ўғузлар Амударёдан Хитойгача 
бўлган ҳудудларда яшаган барча туркий 
қавмларни Ч. деб аташган. Ч. кўчманчи 
ҳаёт кечириб, асосан, чорвалик билан 
шуғулланганлар. Тахм. 900 й. Ч. яғмолар 
билан бирга ислом динига киришган. 
Ч.нинг бир қисми христиан бўлган. 
Ч. Қарлуқлар ва яғмолар билан бирга 
Ҳорахонийлар давлатида мухим роль 
ўйнашган, хусусан, давлат бошқарув ап-
парати ва қўшиндаги энг муҳим манса-
бларни улар эгаллаган. 10—11а. бошида 
Ч.нинг астасекин ўтроқлашув жараёни 
содир бўлган. 11а.нинг 1ярмида Ч.нинг 
бир қисми Зарафшон водийсига кўчиб 
келиб, маҳаллий . аҳоли билан аралашиб 
кетган. Аду: Бартольд В. В., Очерк исто-
рии Семиречья, Сочинения, т.2, ч. 1, М., 
1963; Шониёзов К., Узбекхалкинингшак-
лланиш жараёни, Т., 2001.
ЧИГИРТКА — чигирткасимонлар 
катта оиласининг гала бўлиб яшайдиган 
турлари умумий номи. Қ.х. экинларининг 
(ғалла экинлари, беда, ғўза ва б.) зарарку-
нандаси хисобланади. Жан. Европа, Жан. 
ва Шарқий Осиё, Африка, Жан. ва Шим. 
Америка, Австралия мамлакатларида 
учрайди. Ч.ларнинг экинларга келтира-
диган офати ҳақида Қадимги Миср ёзма 
манбаларида (бундан 4 минг йил аввал) 
маълумотлар учрайди. Ўзбекистонда 
тарқалган турлари ичида энг хавфлилари 
— осиё чигирткаси, воҳа чигирткаси, ма-
рокаш чигирткаси ва чўл чигирткаси. Ч. 
лар, айниқса, узоқ масофалардан учиб ке-
либ ва тўсатдан ёпирилиб экинларни но-
буд қилиши билан хавфлидир. Ч. личин-
каларининг тўдаси озиқ қидириб маълум 
йўналишда ҳаракат килади ва ўз йўлида 
учраган кўкатларни еб битиради. Ҳаёти 
мобайнида ҳар битта Ч. 300 г гача кўкат 
ейди. Зараркунанда кўплаб урчиган йил-
лари улар сони ҳар бир м2 майдонда бир 
неча юзга ва ҳатто бир неча мингга ета-
ди, эгаллаган майдон эса баъзан 1 млн. 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
80
га ни ташкил этиши мумкин. Туда бўлиб 
яшаш инстинкта Ч. тухумдан чиқиб 
ҳаракат қила бошлагандан пайдо бўлади. 
Обҳавонинг қулай келиши Ч.нинг кўплаб 
урчишига ёрдам беради. Ч.ларнинг экин-
ларга ва ўсимликларга етказадиган за-
рарини бартараф этиш мақсадларида 
Ҳиндистон, Яқин Шарқ мамлакатлари, 
Африкада БМТ Озиқ-овқат ва қ.ҳ. бўйича 
ташкилотининг Ч.ларга қарши кураш 
таянч пунктлари очилган, Франция ва б. 
мамлакатларда йирик илмий, илмийи.ч. 
марказлари тузилган.
Ўзбекистон 
Қишлоқ 
ва 
сув 
хўжалиги вазирлигининг Республика 
ўсимликларни ҳимоя қилиш ва афокимё 
Маркази ҳузурида Қашқадарё, Сурхон-
дарё, Жиззах, Тошкент вилоятлари ва 
Қорақалпоғистонда Ч.га қарши кураш 
экспедициялари ишлайди (1983 й.дан 
кайта тикланган; Кррақалпоғистонда эса 
бундай экспедиция 1930 й.дан бери мав-
жуд).
Кураш чоралари: бўз ерлар ҳайдаб, 
ўзлаштирилади; ўтлоқ ва пичанзорлар 
доим назорат қилиб турилади; партов 
ва бўш ётган ерлар орасидаги уватлар 
йўқотилади. Ёш (1—3) Ч.га қарши 50% 
ли карбофос (2 кг/га), ли вафотокс (2 кг/
га) ва 20% ли сумицидин (0,4—0,5 кг/га) 
қўлланади.
Султон Алимуҳамедов.