O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭФТАЛИЙЛАР, эфталитлар, эф-
таллар, хайталлар, абдаллар, йеда 
— Урта Осиёнинг шим.шарқидан 
Мовароуннаҳрнинг ички вилоятлари-
га кириб, мил. 5-асрда давлат барпо эт-
ган қабила иттифоқи. Э. Ўрта Осиё, 
Ҳиндистон, Афғонистон, Эрон ва 
Шарқий Туркистон тарихида муҳим роль 
ўйнаган. Э.нинг илк аждодлари ҳунларлш 
бўлиши тахмин этилади. Мил. ав. 7-аср-
да Хитойнинг шим.ғарби (Хэси)да 
яшовчи малласоч, кўзи кўк ҳунларнинг 
бир қисми яшаб турган ерларини таш-
лаб, Помирнинг тоғли вилоятларига 
келиб яшайдилар. Кейинчалик улар 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
265
маҳаллий аҳолига аралашиб, тиллари-
ни ҳам ўзгартиради. Ҳунларнинг бошқа 
бир гуруҳи Ҳунлар давлати емирилгач, 
Жунғорияга, Ила ҳавзаларига келиб 
ўрнашган ва бу ерда Юебань этник уюш-
масини ташкил қилган. Юебандан эфтал 
этник номи билан аталган йирик бир 
гуруҳ ажралиб, 3-асрда Мовароуннаҳрга 
келиб ўрнашди. Э.нинг яна бир гуруҳи 
ғарбга 
Каспий 
денгизининг 
шим. 
ҳудудларига бориб, кейинчалик бу ерлар-
даги бошқа туркий халкларга аралашиб 
кетади. Э. 4-асрнинг 2-ярмида кўпайиб, 
Мовароуннаҳрда яшовчи хионий, кида-
рий ва бошқалар халқларни тобе этиб, 
давлат барпо этади. 5-асрда улар Қанғ 
давлатини мағлубиятга учратади. Ху-
росоннинг талай қисмини эгаллайди. 
Хуросон ери учун Э. Эрон билан қаттиқ 
уруш олиб борган. 6-асрнинг охирларида 
Эфталийлар давлати инқирозга учрайди. 
Турк хоконлиги Мовароуннаҳрни эгаллай-
ди. Э.нинг жанговар қисми Афғонистон 
ва Ҳиндистоннинг шим. минтақаларига 
чекиниб, уларнинг кейинги авлодлари 
шу ерлардаги халқларга аралашиб, улар 
билан қоришиб кетади. Э.нинг Марка-
зий Осиёда қолган қисми кейинчалик 
ўзбек, туркман халқлари таркибига син-
гиб кетади. Туркманлар таркибида ва 
анатолиялик туркларнинг таркибида аб-
дал номи билан Э.нинг кейинги авлод-
лари сақланиб қолган. Э. оташпараст 
бўлганлиги маълум, лекин уларнинг ора-
сида аста-секин буддизм ва христианлик-
ка эътиқод қила бошлаганлар сони ҳам 
орта бошлаган.
Ад:. Шониёзов К., Ўзбек халқининг 
шаклланиш жараёни, Т., 2001.
Очил Бўриев.