O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭТНО... (юн. — қабила, элат, халқ) 
— ўзлашма қўшма сўзларнинг биринчи 
қисми; элат, халқ ва уларга оидлик маъ-
ноларини билдиради (мас, этногенез, эт-
нография). 
ЭТНОГЕНЕЗ (этно... ва ...генез) 
халқнинг келиб чиқиши. Тарих фанидаги 
мавжуд илмий методологик ишланмага 
кўра, Э. деб илгаридан мавжуд бўлган 
бир неча этник компонентлар асосида 
янги этнос (элат)нинг вужудга келишига 
айтилади. «Э.» тушунчаси фанга илк ма-
ротаба 20-аср нинг 20-й.ларида Н.Я.Марр 
томонидан киритилган.
Ҳар бир халқнинг тарихи унинг Э.и ва 
этник тарихи билан узвий боғлиқцир. Э. 
этник тарихнинг маълум босқичларида 
вужудга келиб маълум бир этноснинг 
элат, халқ бўлиб шаклланишига қадар 
бўлган даврда давом этадиган тарихий 
ва этномаданий жараёндир. Одатда, би-
рор бир халқнинг Э.ини, унинг этник 
қатламлари таркибини аниқламай туриб, 
у халқ ҳақида, у таркиб топган ҳудуд ва 
унинг давлатчилиги ҳақида бирор илмий 
тасаввур яратиш мумкин эмас.
Э. жараёнида этносни белгиловчи 
ҳудудий омиллар: тил ва этник ном бир-
лиги, этномаданий бирлик, ижтимоий-
иқтисодий ва хўжалик, этник ном (эт-
ноним) ҳамда ўзликни англаш бирлиги, 
сиёсий уюшма бирлиги, дин умумийли-
ги ва бошқалар қатор этник аломатлар 
муҳим аҳамият касб этади. Ушбу этник 
аломатлар ва белгиларнинг барчаси со-
дир бўлгандагина этнос — халқ шаклла-
нади, яъни Э. жараёни якунланади.
Аммо амалда бу этник аломатлар 
барчаси Э. жараёнида, яъни муайян 
бир вақтда ҳозир бўлиши ёки бир давр-
да муҳим аҳамият касб этиши мум-
кин бўлмаган. Жумладан, маълум бир 
халқнинг ташкил топишида тил бир-
лиги бош роль ўйнаган бўлса, иккинчи 
бир элатнинг шаклланиш жараёнида 
хўжалик, учинчисида эса моддий мада-
ният етакчи белги бўлган.
Илмий адабиётларда кўрсатилишича, 
Э. жараённинг 2 усули мавжуд: 1) туб 
ерли (автохтон) этник компонентларнинг 
ўзаро яқинлашуви, уларнинг қўшилиб, 
биргаликда тараққий этиб бориши; 2) 
шаклланган ёки шаклланаётган этник 
бирликка бошқа ҳудудлардан кўчиб кел-
ган компонентларнинг маҳаллий аҳолига 
қўшилиши. Одатда, янги этноснинг шак-
лланиши жараёнида, яъни Э. босқичида 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
248
ва ундан кейин ҳам ҳар хил тарихий 
ҳамда ижтимоий-иқтисодий сабабларга 
кўра, унинг таркибига янгиянги этник 
қатламлар қўшилиб боради. Янги этнос 
вужудга келгач, олдинги этник компо-
нентлар аста-секин йўқолиб тарих майдо-
нидан батамом чиқиб кетадилар (мас, са-
клар, массагетлар, тохарлар ва бошқалар) 
ёки қисман (этник таркиби ўзгарган 
ҳолда) сақланиб қоладилар. Шу ўринда 
таъкидлаш жоизки янги этник бирлик-
нинг шаклланиш жараёнининг охирига 
етиши билан ҳам этник жараён тўхтаб 
қолмайди. Шаклланган этник бирликка 
турли даврларда янгиянги компонент-
ларнинг қўшилиши ёки ундан ажралиб 
чиқиб кетиш ҳоллари этник бирлик шак-
ллангандан кейин ҳам давом этади.
Дарҳақиқат, дунёда ҳеч бир халқ йўқки, 
у ўз Э. жараёнининг илк босқичларидан 
то миллат даражасига кўтарилгунича 
бошқа этник қўшилмаларсиз ривожлан-
ган бўлса. Жумладан, ўзбек халқининг 
Э.и бунга яққол мисолдир. Ўзбек халқи 
Э.ининг илк босқичларидан то халқ сифа-
тида шаклланиб бўлгунига қадар унинг 
асосий таркибини ташкил этган автох-
тон суғдийхоразмий ва қадимий туркий 
қатламлардан ташқари ўзига турли дав-
рларда хилмахил миқдорда маҳаллий ва 
теварак атрофлардан келиб қўшилган эт-
ник гуруҳларни сингдириб борган. Демак, 
ер шаридаги барча халқлар келиб чиқиши 
жиҳатидан кўп этник қатламлидир.
Э.ни тадқиқ қилишда (айниқса, унинг 
дастлабки босқичларини) этнология, эт-
ник антропология, археология, этнолинг-
вистика, фольклор материалларни жалб 
қилган ҳолдаги комплекс ёндашувни та-
лаб қилади.
Э.га оид бугунги кунда турлитуман 
қарашлар ва концепциялар мавжуд.
Жумладан, 
айрим 
мутахассис-
лар (Л.Н.Гумилёв) этносни биофизик 
воқеийлик деб биладилар ва шу боис 
Э. тизимини табиий жараёнлар билан 
боғлиқ деб ҳисоблайдилар. Мазкур кон-
цепцияга кўра, этнос биосферанинг 
таркибий қисми бўлгани боис ундаги 
қонуниятларга бўйсунади, Э. эса био-
сферада содир бўладиган жараёнларнинг 
бир қисми деб ҳисобланади.
Ад.: Бромлей Ю.В., Очерки теории эт-
носа, М., 1982; Алексеев В.П., Историче-
ская антропология и этногенез, М., 1989; 
Гумилев Л.Н., Этногенез и биосфера зем-
ли, М., 1992; Садохин А.П., Этнология, 
М., 2000; Шониёзов К., Ўзбек халқининг 
шаклланиш жараёни, Т., 2001.
Адҳамжон Аширов.