O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

ravishdosh — sifatdosh — harakat nomi
Bu darajalanishda ravishdosh kuchsiz a'zo sifatida namoyon bo'lgan bo'lsa, harakat nomi o'ta kuchli a'zo sifatida yuzaga chiqadi.
Aytilganlardan ma'lum bo'ladiki, o'zgalovchi kategoriya shakllari fe'l leksema sememasini modifikatsiya qilar ekan, undagi atash va shunga muvofiq, vazifa semalarini o'zgartiradi.
Harakat tarzi shakllari fe'l leksema sememasini nutqqa chiqarishda_r asosan, uning tarkibidagi ifoda semalarini modifikatsiya qiladi.
Atama va vazifa semalari o'zgarmasdan qolaveradi. Qiyoslang:
1. Salim o'qidi. Salim o'qib yubordi. 2. Bola uxlayapti. Bola uxlab yotibdi. 3. Chopayotgan olapar. Chopib borayotgan olapar. Birinchi juftlikdagi 2 — gapda harakat tarzi shakli — ib yubordi o'qimoq fe'lining voqelanishida uning lisoniy mohiyatida belgilanmagan «to'satdanlik», ikkinchi va uchinchi juftlikning 2 —gapida —b yotibdi, 3 —gapda — i/b borayotgan shakllari «davomiylik» nutqiy ma'no bo'lakchalarini namoyon qilgan va natijada sememadagi «noaniq tarz» semasi muayyanlashgan.
Sememani nutqqa moslovchi sintaktik vositalar. Sintaktik qurilma tarkibida sememaning nutqiy voqyelanishida birikuvchi va biriktiruvchi unsurlarning o'ziga xos o'rni bor. Birikuvchi yoki biriktiruvchi unsur malum bir leksema sememasidagi bo'sh o'rmlarni to'ldirish bilan morfologik shakllarda bo'lgani kabi ikki xil vazifani bajaradi:
l.Sememalarni farqlash.
2.Sememalami muayyanlashtirish.
Ma'lumki, kitob leksemasi ikki sememali bo'lib, birinchi semema o'quv quroli tushunchasini, ikkinchi semema esa qism_T parcha tushunchasini ifodalaydi. kitob leksemasi tartib sonlari bilan birikkanda bu sememalarni farqlash imkoni bo'lmaydi: birinchi kitob, uchinchi kitob va hakozo. Lekin birikmadagi asar nomlari kengaytirilsa (CH.Aytmatovning birinchi kitobi), (Urush va tinchlikning uchinchi kitobi), nutqda «asarning qismi, parchasi» sememasi voqelanadi. Asar nomlarini ifodalovchi birliklar o'rnida shaxs otlari qo'yilsa, o'quv quroli tushunchasini ifodalovchi semema voqelanishi yuz beradi. Bunda sintaktik qurilma tarkibidagi tobe unsur semema voqelanishlarini farqlash uchun xizmat qilmoqda. ma'qul gap birikuvida gap so'zi tobe a'zoning «ijobiy subyektiv munosabatni belgi tarzida ifodalovchi sifat» voqelanishini ta'minlaydi va uni ikkinchi — kirish so'z vazifasida keluvchi sememadan ajratadi.
Sintaktik qurilma tarkibidagi birikuvchi yoki biriktiruvchi unsurning to'g'ri yoki ko'chma ma'nolarni farqlashi ham ularning semema nutqiy xoslanishidagi rolini ko'rsatadi. Ashulachi sayradi qurilmasidagi sayramoq leksemasining «subyekt» — valentligini to'ldirayotgan nome'yoriy qo'llanishdagi ashulachi so'zi semema tarkibidagi atash semalari so'ngan holda voqelanganligini ko'rsatadi.
Ko'rinadiki, sintaktik birikuvlarda lug'aviy birliklar me'yoriy qo'llanishida atash, ifoda va vazifa semalarini muayyanlashtirsa va sememani toraytirsa, nome'yoriy birikuvlarda atash semalarini siqib chiqaradi va ifoda semalarining bo'rtgan holda voqyelanishiga olib keladi.
Demak_r sememaning nutqiy voqelanishida so'z bilan sintaktik munosabatdagi birliklarning voqelanuvchi sememaga ta'siri natijasida namoyon bo'luvchi hodisalar unda tajallilanuvchi nolug'aviy ko'rinishlar sifatida sememani nutqqa moslashtirish jarayonida unda o'z «iz»larini qoldiradi.