|
yaxshi leksemasi semantik tarkibi semalari quyidagicha:
atash semalari: «shaxsiy», «umumiy», «ijobiy», «baho».
Ifoda semasi: «oddiy» (neytral)
vazifa semasi; gapda mustaqil bo'lak vazifasida kela olishi, ot va fe'llarga birikishi, ravishni biriktirishi va b.
Muayyan nutq sharoitida yaxshi leksemasi turli daraja shakllari bilan keladi. LSalim yaxshi o'qiydi. 2.Bugun ish unumi yaxshiroq. 3-Eng yaxshi odamlar bizlarga hamrohdir.
Ko'rinadiki, birinchi gapda yaxshi so'zi oddiy darajada bo'lib, bunda leksema sememasining ifoda semasi darajaning oddiyligi bilan xarakterlanadi. 2—va 3— gaplarda esa sememaning ifoda semasi kuchaygan holda voqelangan, betaraflik belgisi so'ngan.
Daraja shakllari leksema sememalarini farqlash vazifasini ham bajaradi. Qiyoslang: 1.Yaxshi, hozir yetib boraman. 2.Siz zudlik bilan yo'lga tayyorlaning. —Yaxshi. 3.Qovun yaxshi yetishibdi. 4. O'smamiz juda yaxshi.
yaxshi leksemasining voqelangan ma'noviy ko'rinishlari farqlanuvi asosida gaplami ikkiga ajratish mumkin:
a)1 — va 2 — gaplar;
b)3—va4— gaplar.
Birinchi guruh qo'llanishlarda yuqorida zikr etilgan yaxshi leksemasi sememasiga xos semalari voqelanishlarining barchasi kuzatilmaydi. Aniqrog'i, bunda «baho» semasi voqelanishi emas, balki «ma'qullash», «mustaqil gap bo'lagi» vazifa semasi emas, balki «kirish so'z» (birinchi gapda) va «so'z —gap» (ikkinchi gapda) vazifa semalari reallashgan. Shuningdek, zikr etilgan ifoda semasining voqelanishi bunda mutlaqo kuzatilmaydi. Chunki ushbu qo'llanishlarda yaxshi so'zi darajalamsh qobiliyatiga ega emas. Demak, yaxshi ieksemasi semalarining turlicha kombinatsiyalarda voqelanishiga ko'ra, unda ikki semeina borligiga amin bo'lish mumkin:
1.Ijobiy, shaxsiy, ma'qullashni bildiruvchi kirish so'zi.
2.Ijobiy, shaxsiy, oddiy munosabatni ifodalovchi va gap bo'laklari vazifasida kela oladigan sifat.
Ana shu ikki semema nutqiy voqelanishlari farqlanishini sintaktik qurshov va daraja shakllari ham ko'rsatadi.
Biroq bunda sintaktik qurshov semema voqelanishlarini farqlovchi asosiy omil bo'lsa — dat morfologik omil ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bunda sintaktik omil sememani nutqqa olib kirsa, morfologik vosita, zaruriyatga rnuvofiq uni shakllantiradi.
Sememalarning morfologik asosda farqlanishi ana shu shakllanish
jarayonidagina yuz beradi.
Fe'l leksemalar sememalarini nutqqa moslashtirishda ikkiyoqlama tabiatli bo'lganligi sababli lug'aviy —sintaktik shakl hosil qiluvchi deb
baholangan ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi ko'rsatkichlarining roli ham o'ziga xosdir.
Sememani nutqqa olib kirishda unga ta'sir etish kuchiga ko'ra ular darajali qatomi hosil qiladi.
Ravishdosh shakllari fe'l leksemalar sememalaridagi «harakat» semasini kuchsizlantirgan va buning evaziga holat ma'nosini namoyon qilgan holda nutqiy ma'noda «harakat» ma'no bo'lakchasi turli holat ma'no bo'lakchalari bilan omixtalashadi, qorishadi. Masalan, Salim o'qidi gapida o'qimoq leksemasi sememasi sifat o'zgarishiga uchramagan holda muayyanlashgan.
Salim o'qigachr men keldim gapida o'qigach so'zi ma'nosida «harakat» semasi kuchsizlangan holda, o'zi egallashi lozim bo'lgan «o'rin»ning bir qismini «payt» ma'no bo'lakchasiga bergan.
Atash semasidagi mazkur o'zgarish sememadagi vazifa semasini ham o'ziga moslagan, ya'ni fe'l hoi vazifasini egallagan. Demak, atash semasidagi o'zgarish sememaning voqelanishida vazifa semasining ham o'zgarishiga olib keladi.
Sifatdosh shakllari fe'l leksema sememasida «harakat» atash semasini ravishdosh shakllariga nisbatan ko'proq modifikatsiya qiladi. Aniqrog'i, fe'l semantikasidagi «jarayonlilik» uning ravishdosh shakli bilan voqelanishida ma'lum darajada kuchsizlangan bo'lsa, sifatdosh shakli bilan voqelanishda undan harakat anglashilsa — da, uning birmuncha statiklashganligi ham yaqqol ma'lum bo'lib turadi. Oiyoslang:
Salim o'qigach, tushundi,
O'qigan bola tushunadi.
Sifat shakllari leksemani uning semantikasidagi «harakat» semasini «kichraytirib», undan «bo'shagan» o'ringa «belgi» ma'nosini kiritgan holda voqelantiradi. Kitobni o'qigan bola birikuvidagi fe'l ma'nosi «yozilgan matnni undagi harfni urishtirib bilib olganlik belgisini ifodalovchi aniqlovchi vazifasidagi fe'l» tarzida muayyanlashtirilgan.
Sifatdosh shakllari fe'l leksema sememasidagi belgilanmagan «payt» sememasini ham nutqda muayyanlashtiradi — nutqiy ma'noda «belgilangan payt» ma'nosi yuzaga chiqadi. — gan shakli o'tgan, — ayotgan shakli hozirgi va — adigan/ydigan shakli kelasi zamon ma'nolarini voqelantiradi.
Harakat nomi shakllarining fe'l sememasini o'zgartirgan holda voqelantirish darajasi korrelyantlari qatorida oJta kuchliligi bilan ajralib turadi. Aniqrog'i, harakat nomi shaklidagi fe'l semantikasida «jarayon» semasi sezilmas holga kelgan holda nutqqa chiqadi — boshqacha aytganda, nutqiy fe'lda «harakat» semasi butkul so'ngan holda yuzaga chiqadi.
Harakat nomida harakatning statiklashtirilishi, predmetlashtirilishi kuzatiladi. Demak, fe'l leksema sememasidagi «harakat» semasi harakat nomi shakli bilan voqelangan fe'lda «narsa —predmet» nutqiy ma'no bo'lakchasi sifatida o'zgarib, sememaning vazifa sememasidagi fe'lga xos belgilar ham nutqda o'ta «siqiladi» va bo'shagan o'rinni otga xos belgilar to'ldiradi.
Demak, o'zgalovchi kategoriya shakllari fe'l leksema sememasini nutqiy modifikatsiya qilishda uni o'zgartira olish qobiliyatiga ko'ra quyidagicha darajalanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
