O’zbekistan respublikasi’ joqari’ ha’m worta arnawli’ ka’siplik bilimlendiriw ministrligi

10.1-rasm. Bitta shina tizimiga ega bo‘lgan taqsimlovchi qurilmada uzgichli ajratkichni elektromagnitik bloklash:


1, 2 — ajratkichlarning yuritmalaridagi bloklovchi qulflar; 3 — tiqiluvchi shtift; 4 — ko‘chma elektromagnitik.

Kontaktlar qulfga ornatılǵan yamasa shtepselli rozetka kórinisinde jasalǵan bolıwı múmkin. Ajıratqıshlardıń qulfi- den qulflovchi shtift kóshpeli elektr magnit qulıp járdeminde shıǵarıp alınadı. Giltning ózegi kontaktlarda kernew ámeldegi bolǵanda magnitlanadı. Elektro- magnitik bloklawdıń jáne de quramalılaw apparatlarında (10. 2-súwret) ruxsat etiw sxeması ámel- larning xarakteri hám baslanǵısh jalǵanıwlar sxemasına baylanıslı halda uzgich hám ajıratqıshlardıń blok kontaktlari járdeminde jıynaladı.

Elektrik bloklaw uzgichlar hám ajıratqıshlar avtomatikalıq yuritma- lar menen úskenelestirilgen bolıp, barlıq ámeller bul yuritmalar járdeminde atqarılatuǵın jaǵdaylarda qollanıladı. Islew Principi sonnan ibarat, ajıratqıshlardı basqarıw shınjırlarına kernew, eger ámellerdi orınlaw izbe-izligi tuwrı bolsa, uyqas uzgichlar hám ajıratqıshlardıń blok -kontaktlari arqalı beriledi.

Mexanik, elektromexanik hám elektr magnitik bloklashlar keń tarqalǵan. Óndiriste barlıq bloklaw apparatları álbette islewi shárt. Elektromagnitik bloklawdı támiyinlew shınjırların olardıń izolatsiyasi jaǵdayın baqlaw ushın mudami kúsh- lanish astında tutıp turıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Úzip-jalǵawlar waqtında personalga bloklardıń óz-ara jumısın buzıwǵa ruxsat etil- maydi. Bloktan shıǵıwdıń aldın alıw maqsetinde qulıplar plom- balanadi. Plombalarni alıw arqalı qulıplardı bloktan shıǵarıwǵa tek joqarıda turnvchi juwapker shaxs tárepinen (stansiya, pod- stansiyanıń sex baslıǵı hám t.b.) bloklawdıń isten shıqqanlıǵı tastıyıqlanǵan jaǵdaylardaǵana ruxsat etiledi.

Bloklawdıń islemey qalıwı geyde signallaytuǵın blok - kontaktlar buzılǵan bolǵanda yamasa yuritmalarning bloklaytuǵın detallari (vallar, dásteler, torlar ) ko'chgan jaǵdaylarda júz boladı. Bunnan tısqarı, bloklaytuǵın qulıplar, kóshpeli elektromagnik giltlerdiń jaǵdayları sozılmalı kórik hám tekseriwden ótkerilip, olardı korroziya ızǵarlıqtıń tushuvidan qorǵawlap turıladı.

Stansiya hám podstansiyalarning jayleytuǵın apparatları jasalma jaylagichlar (vertikal trubalar hám gorizontal sızıqlar ) hám za- minlanuvchi úskeneni jaylegish menen tutastiruvchi yerusti jayleytuǵın magistral hám ótkeriwshilerden ibarat esaplanadi. Hár bir jay- lanuvchi element jayleytuǵın magistralga bólek ótkeriwshi menen tutastırıladı. Jayleytuǵın ótkeriwshilerdi apparatlar hám konstruksiyalardıń korpuslarına tutastırıw sabıw yamasa isenimli boltli tutasma arqalı atqarıladı. TQlarning bólmelerinde ótkerilgen jayleytuǵın ótkeriwshilerdiń aldına olardıń pútkilligi hám tutasmalarining jaǵdayların tekseriw maqsetinde atqarılıwshı kórik waqtında bara alınatuǵın bolıwı shárt. Ashıq jatqızılǵan magistral hám ótkeriwshiler, qaǵıydaǵa kóre, qara rangga bo'yaladi. Jayleytuǵın apparatlardıń jaǵdayları udayı tákirarlanatuǵın tártipte qadaǵalaw etip turıladı. Hár 6 jılda keminde 1 ret jayleniw qarsılıgı olshenedi.

Sorawlar hám tapsırmalar

• Basqarıw shitlari hám járdemshi apparatlarǵa neler kiredi?

• Basqarıw shitlarida neler jaylastırıladı?

• Basqarıw shitlarining wazıypaları ne. 1 a. rdan ibarat?

• Járdemshi apparatlarǵa xizmet kórsetiwde qanday qaǵıydalarǵa ámel qılıw talap etiledi?

• Járdemshi apparatlardı tekseriw hám sınap kóriw qanday islerdi óz ishine aladı? Bul islerdi orınlaw tártibi qanday?

• Bloklaw hám jaylew túsiniklerin tariyp beriń.

TEMA: «Avtomatıka hám telemexanika qurılmalarıga texnikalıq xızmet kórsetiw hám olardı isletiw».

REJE:

• 
  Avtomatıka hám telemexanika qurılmalarına texnikalıq xızmet kórsetiw hám olardı isletiw boyınsha ulıwma qaǵıydalar.
  
• 
  Avtomatıka qurılmaları.
  
• 
  Telemexanika qurılmaları.
  
• 
  Telemexanika qurılmaların isletiw.
  

Elektr stansiyaları, elektr sistemaları, tarmaqları hám sanaat kár- bólmeleriniń elektr támiynatı hám basqa elektr úskenelerdiń avtomatıka hám telemexanika apparatları tómendegi wazıypalardı orınlaw ushın xızmet etedi:

1. Liniya yamasa liniya fazaların, shina hám basqa elektr úskene- larini, olardı avtomatikalıq úzip qoyılǵannan keyingi avtomatikalıq qayta jalǵaw (AQU).
2. Rezerv degi derek yamasa úskeneni avtomatikalıq jumısqa kirgiziw (ZAK).
3. Sinxron generatorlar hám sinxron kompensatorlarni parallel islewge jalǵaw.
4. Qozǵawtıw, kernew hám reaktiv quwattı retlew.
5. Chastota hám aktiv quwattı retlew.
6. Turaqlılıq aynıwınıń aldın alıw.
7. Asinxron jaǵdaydı tamamlaw.
8. Chastota tómenlewin shegaralaw.
9. Chastota artıwın shegaralaw.
10. Kernew tómenlewin shegaralaw.
11. Kernew artıwın shegaralaw.
12. Úskenediń oǵada júkleniwiniń aldın alıw.
13. Dispetcherlik qadaǵalawı hám basqarıwdı támiyinlew.
Kárxana -qarıydar múmkinshiligi barınsha elektr támiynatınıń sırtqı hám ishki tarmaqlar daǵı qorǵaw hám avtomatıka sebepli qısqa waqıtqa úzilisi zárúrli texnologiyalıq processlerdi aynıwına alıp kelmey- digan avtomatikalıq úskenelerden paydalanıwı kerek.
Avtomatıka apparatları
Avtomatikalıq qayta jalǵaw. Avtomatikalıq qayta jalǵaw (AQU) úskeneleri rele qorǵawı úskeneleriniń islewi sebepli úzilgen tutınıw - chilarni yamasa sistemalararo hám sistema ishindegi úzgishlerdi avtomatikalıq jalǵaw jolı menen operativ qayta qayta tiklewde názerde tutılǵan bolıwı kerek. Avtomatikalıq qayta jalǵawshılar tómendegi úskene hám apparatlarda názerde tutılmaqtası kerek:
1. Kernewi 1 kv hám odan joqarı bolǵan barlıq túrdegi hawa hám aralas (kabel-hawa ) liniyalarda. AQOlardı qollamaw hár bir bólek hal ushın tiykarlanǵan bolıwı kerek. Kernewi 35 kv hám odan tómen bolǵan kabel liniyalarda AQOnıń qollanıwı ashıq ayqulaq payda bolıwı menen joqarı dárejede zaqım aliw múmkinshiligı bolǵan táǵdirde (mısalı, bir neshe aralıq jıynamalar bolǵanda, bir liniya arqalı bir neshe podstansiyalar támiyinlengende), qorǵawdı tańlawchanlik tásirinde tuwrılaw maqsetinde qóllaw usınıs etiledi.

Kernewi 110 kv hám odan joqarı bolǵan kabel liniyalarda AQOnı qóllaw máselesi proektlestiriw processinde hár bir bólek hal ushın kórip shıǵilıwı kerek.

2. Elektr stansiya hám podstansiyalarning shinalari.
3. Transformatorlar.
4. Basqa motorlardıń óz-ózinen jumısqa túsiwin támiyinlew ushın úzip qoyılatuǵın zárúrli motorlar.
1—3 bántler degi AQOlardı ámelge asırıw ushın aylanıp ótetuǵın (aylanba ), shinalarni birlestiruvchi hám seksiyalararo uz- gichlarda da AQOlar názerde tutılǵan bolıwı kerek.
Apparatlardı únemlew maqsetinde gruppalı AQOlardı, bi- rinchi náwbette, kabel liniyalari hám basqa 6—10 kv li tutasma - larda qóllawǵa ruxsat etiledi. Bunday jaǵdaylarda gruppalı AQOlar- dıń kemshilikleri itibarǵa alınıwı kerek boladı. Mısalı, qandayda bir birikpediń uzgichi úzilgeninen keyin basqa bir birikpe uzgichi- dıń úzilisi AQU apparatı óziniń dáslepki jaǵdayǵa qaytıwı - ge shekem júz bergen jaǵdaylarda islemey qalıwı.
AQU apparatları tómendegi jaǵdaylarda tásir etpeytuǵın etip yasa- lishi kerek:
1. Úzgishlerding úzilisi xızmetkerler tárepinen aralıqtan yamasa teleboshqarish járdeminde orınlanǵanda.
2. Xızmetkerler tárepinen aralıq yamasa teleboshqarish járdeminde releli qorǵaw avtomatikalıq úzilgende.
3. Uzgich transformatorlar, aylanıp isleytuǵın mashinalarda ishki zaqım aliw sebepli avarıyaǵa qarsı avtomatıka apparatları tárepinen hám de uzgichlar úzilisiniń basqa — AQOnıń tásir etiwine jol qoyıw múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda.
AQU apparatları sonday orınlanǵan bolıwı kerek, usku- naning sxemasında hár qanday buzılıw bolǵanda da QTda kóp retlik qayta jalǵanıwlar bolmawi kerek.
AQU apparatları dáslepki jaǵdayına avtomatikalıq qaytatuǵın etip qurılısı shárt.
AQU qollanılǵanda, ádetde, áwmetsiz AQU bolǵan jaǵdaylarda rele qorǵalıwınıń operativ islewi názerde tutılǵan bolıwı kerek. Áwmetsiz AQUdan keyingi rele qorǵawı uzgich jalǵanǵandan keyingi operativ apparatlar járdeminde orınlanǵan bolıp, ádetde, basqa sebepler menen de, uzgich uzganda da (basqarıw giltidan, teleboshqaruv yamasa ZAK apparatı ) qollanılıwı kerek. Qorǵaw tezlestirilganda uzgich jalǵanǵanınan keyin uzgich fazalarınıń bir waqıtta ulanmasligi sebepli toklardı sekrep ózgeriwi- den uzgichni úzip qoyıwına qarsı ilajlar kóriliwi kerek.
Eger liniya basqa uzgich arqalı jalǵanǵan bolsa, uzgich jalǵanǵanınan keyin qorǵawdı tezlestiriw shárt emes.
Ózgeriwshen júzimde orınlanǵan operativ qorǵawda, eger qorǵaw - lar kóp quramalılashtirishni talap qilsa hám ornatılǵan jay jaqinı - dagi metall QTda olardıń islew waqıtı 1, 5 s den aspasa, 35 kv hám odan tómen kernewli liniyalarda AQUdan keyingi qorǵawdı tezlestirilmaslikka ruxsat etiledi.
Neytralı izolatsiyalangan yamasa kompensatsiyalanǵan tarmaq - larda, ádetde, AQOnıń birinshi siklidan sońǵı jaylanishdan keyingi ekinshi sikli bloklanıwı kerek (mısalı, nolinchi ketma- ketliktegi kernew bolǵan táǵdirde). Ekinshi sikldagi UAQOnıń saqlanıp turıw waqıtı 15—20 s den kem bolmawi shárt.
Nosinxron AQU tiykarınan 110—220 kv liniyalarda tómendegi jaǵdaylarda qollanılıwı múmkin:
a) sinxron generatorlar hám kompensatorlarining nosinxron jalǵanıwı sebepli payda bolatuǵın maksimal elektr magnit momenti (kerekli rezervni esapqa alǵanda ) mashinanıń bólimlerindegi úsh fazalı QT sebepli payda bolatuǵın elektr magnit momentinen kishi bolsa. Bunday halda NAQOnı ámeliy bahalaw kriteryası etip jalǵanıw múyeshi 180° bolǵandaǵı stator tokı udayı tákirarlanatuǵın tashkil etiw- chilarining esaplıq baslanǵısh ma`nisi qabıl etiledi;
b) ulanish múyeshi 180° de sheksiz quwatlı shinadan támiyin- lanayotgan transformator (avtotransformator) arqalı ótip atırǵan júzimdiń maksimal ma`nisi qısqa tutasıw tokınan kishi bolǵanda ;
d) AQUdan keyin operativ resinxronizatsiya támiyinlengen bolsa ; nosinxron avtomatikalıq qayta jalǵaw nátiyjesinde, eger uzaq mud- datli asinxron júriw múmkinshiligı bolsa, onıń aldın alıw yamasa jónge salıw qılıw ushın arnawlı ilajlar qollanıwı kerek.
Sinxronizmni tuta alatuǵın AQU liniyalarda olardıń sezilerli sirpanish hám múyesh ayırmashılıǵı ámeldegi bolǵan halda jalǵaw ushın qol- lanishi múmkin. AQOlar tómendegishe orınlanǵan bolıwı múmkin.
Bir fazalı avtomatikalıq qayta jalǵawshılar (BAQU) tek jerge qısqa tutasıw tokları úlken bolǵan tarmaqlarda qollanıladı. Liniyalarni uzaq múddetli tolıq bolmaǵan fazalı rejimge ótkermegen halda BAQOnı faza turaqlı ziyanlanǵan tómendegi jaǵdaylarda qóllaw kerek:
a) tizimlararo yamasa sistemalar ishindegi kúshli júklengen jalǵız elektr uzatıw tarmaqlarında ;
b) o'ta júklengen sistemalararo kernewi 220 kv hám odan joqarı bolǵan eki hám odan artıq aylanıp ótiw baylanısına iye bolǵan hám olardan birewiniń úzip qoyılıwı sistemanıń dinamikalıq bar- qararlıǵınıń aynıwına alıp keliwi múmkin bolǵan tarmaqlarda ;
d) tizimlararo hám sistema ishindegi túrli kernew klasına iye bol- gan liniyalarda, joqarı kernewli liniyaning úsh fazalı úzilisi tómen kernewli liniyaning sistemanıń turaqlılıǵın aynıwına alıp keletuǵın dárejegeshe oǵada juklenetuǵın jaǵdaylarda ;
e) mahalliy júklemesi úlken bolmaǵan iri bloklı elektr stansiyalardı sistema menen baylaw liniyalarda;
f) UAQOnıń bolıwı kernewdiń tómenlep ketiwi sebepli júklemediń sezilerli azayıp ketiwine alıp keliwshi elektr uza- tıs liniyalarida.
Rezerv degi derekti hám úskeneni avtomatikalıq jalǵaw. Rezervni av- tóbeatik kirgiziw (ZAK) apparatları jumısshı derektiń úzilisi qarıydarlardıń elektr energiyasısız qalıwına alıp keliwshi jaǵdaylarda rezerv degi derekti avtomatikalıq jalǵaw arqalı támiynattı tik- lash maqsetinde ámelge asıriladı. ZAK apparatları, sonıń menen birge, jumısshı úskenelerdiń úzilisi texnologiyalıq processlerdiń aynıwına alıp keliwi múmkin bolǵan jaǵdaylarda rezerv degi úskenelerdi avtomatikalıq tárzde jalǵaw ushın da názerde tutılmaqtası kerek.
ZAK apparatlarınıń qollanılıwı rele qorǵalıwın ápiwayı - lashtirish, QT tokın tómenletiw, sirtmoqsimon tarmaqlardı ra- dial-seksiyalı hám taǵı basqa tarmaqlarǵa almastırıw imkaniyatın be- ruvchi jaǵdaylarda názerde tutılmaqtası usınıs etiledi.
ZAK apparatları transformatorlarda, liniyalarda, seksiyalar - dagi hám shinalarni birlestiruvchi uzgichlarda, elektr motorlarında ornatılıwı múmkin.
ZAK apparatları, qaǵıydaǵa kóre, támiyinlenip atırǵan element- dıń shinasida hár qanday sebepke kóre, atap aytqanda, QT sebepli, kernew joǵalǵanda rezervdiń jalǵanıwın támiyinlewi shárt.
Ádetde, ZAK apparatları jumısshı derektiń uzgichi uzilib qalǵanda hesh qanday qosımsha taqat waqıtısız rezerv degi ta'mi- not derekyining uzgichini jalǵawı kerek. Bunday jaǵdaylarda usku- naning bir márteli islewi támiyinleniwi kerek.
Támiyinlenip atırǵan elementte jumısshı derek tárepinen kernewdiń joǵalıp ketiwi sebepli, deregizlanib qalǵanda hám de qabıllaw tárepindegi uzgich uzilib qalǵanda ZAK sxemasında qosımsha túrde kernewdi ulab jiberiw bólegi názerde tu- tilgen bolıwı kerek. Kórsetilgen ulab jiberiw bólegi támiyin-lanayotgan elementte kernew joǵalǵan hám rezerv degi ta'mi- not derekyi tárepinde kernew bolǵan táǵdirde taqat waqıtı menen támiyinlew tárepindegi jumısshı támiynat derekyi uzgichining úzilisine tásir kórsetiwi kerek. Eger jumısshı hám rezerv elementi bir derekke iye bolsa, ol halda kernewdi ulab jiberiw bólegi ZAKda názerde taza bolıwı kerek.
Qozǵawtıw, kernew hám reaktiv quwattı avtomatikalıq retlew. Qozǵawtıw, kernew hám reaktiv quwattı avtomatikalıq retlew apparatları tómendegi wazıypalardı orınlaw ushın xızmet etedi:
• elektr energetika sistemalarında hám elektr qarıydarlarda kernewdi elektr energetika sisteması normada islegen jaǵdayı berilgen xarakteristikalarǵa uyqas dárejede ustap turıw ;
• reaktiv júklemeni reaktiv quwat dárekleri ortasında berilgen nızam boyınsha bólistiriw;
• elektr sistemalardıń statikalıq hám dinamikalıq turaqlılıǵındı asırıw hám de o'tkinchi jaǵdaylarda terbelislerdi sóndiriw.
Sinxron mashinalar (generatorlar, kompensatorlar hám elektr motorları ) qozǵawtıwdı avtomatikalıq retlew (QAR) apparatı menen úskenelestirilgen bolıwı shárt. Qozǵawtıwdıń avtomatikalıq retlegichlari qozǵawtıw sistemaları hám olardı úskenelew shártleri boyınsha standart talaplarına sáykes keliwi shárt.
Qozǵawtıwdı releli tezlestiriw sxemasında ol tiykarǵı qozǵawtıw sxeması menen almastırilganda tásirin rezervge ótkeriw múmkinshiligi názerde tutılǵan bolıwı kerek.
Qozǵawtıwdı kompaundlashtirish (aralas ) apparatları generator yamasa sinxron kompensatorning shıǵıw tárepindegi tok trans- formatorlariga jalǵanıwı shárt.
Qozǵawtıw sisteması hám QAR apparatları qozǵawtıw tokın eń kishi ruxsat etilgen bahadan eń úlken ruxsat etilgen baha - ge shekem aralıqta turaqlı retlewdi támiyinlewi shárt. Noreversiv qozǵawtıw sistemalı sinxron kompensatorlar ushın retlew rotor tokınıń nol ma`nisinen baslap támiyinleniwi, reversiv qo'zg'a- tıs sistemalı kompensatorlar ushın bolsa — qozǵawtıw tokınıń eń úlken keri ma`nisinen baslap retlew támiyinleniwi shárt.
Transformatorlar menen bir blokda isleytuǵın mashinalar ushın transformator daǵı kernew joǵalıp ketiwin tok arqalı kompensa- tsiyalash múmkinshiligi názerde tutılmaqtası kerek.
Párawanlıqtıń aynıwın avtomatikalıq saplastırıw. Elektr energetika sisteması turaqlılıǵındıń aynıwın avtomatikalıq saplastırıw apparatları arnawlı bir sharayatlarǵa baylanıslı halda, dinamikalıq barqa- rorlikni saqlaw hám avarıyadan keyingi jaǵdaylarda statikalıq párawanlıqtıń normativ rezervin támiyinlew ushın texnikalıq hám ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıq bolǵan jaǵdaylarda názerde tutılmaqtası kerek.
Párawanlıqtıń aynıwın avtomatikalıq jónge salıw etiwshi qurıl - máler tómendegi jaǵdaylarda islewi ushın názerde tutılmaqtası múmkin:
a) shikastlanmagan liniyalarni úzip qoyıwda hám de elektr uzatıwlarda kuzatiluvchi oǵada júkleniw jaǵdaylarında tiykarǵı qorǵaw hám BAQU islegen halda bir fazalı QT nátiyjesindegi zaqım aliw- larda hám tarmaqtı ońlaw sxemalarında ; avtomatıkanıń biykar etiliwi nátiyjesinde párawanlıqtıń aynıwı sistema daǵı júklemeler- dıń úlken bóleginiń joǵalıp ketiwine alıp kelmegen jaǵdaylarda normal sxema hám jaǵdaylarda avtomatıka apparatların qóllawǵa ruxsat etiledi;
b) tarmaqlardı normal hám ońlaw sxemalarında kóp fazalı QT nátiyjesinde tiykarǵı qorǵaw islegende hám de liniya úzip qóyıl - ganda; elektr uzatıwda júklemediń asıp ketiwinde siyrek ushırasatuǵın ho- zaqımların itibarǵa almaslikka ruxsat etiledi;
d) elektr sistemanı normal jaǵdayı daǵı elektr uzatıwda nosinxron rejimde islep atirǵan bólegine tolıq ajıratıwda ;
e) energobirlashmalarga biriktiriluvchi qandayda bir bólekte quwattıń avarıya jaǵday dárejesindegi jetispewshiligi yamasa mo'lligi bolǵanda ;
f) BAQU yamasa AQU úskeneleri normal sxemalarda hám jaǵdaylarda islegende.
Turaqlılıq aynıwın avtomatikalıq saplastırıw apparatları qu- yidagilarga tásir kórsetiwi múmkin:
a) gidroelektr stansiya generatorlarınıń bir bólegin, ayırım jaǵdaylarda bolsa ıssılıq elektr stansiyaları generatorların yamasa blok - larini úzip qoyıwǵa ;
b) issiqlik kúsh úskenelerin múmkinshilikten kelip shıqqan halda puw turbinalarining júklemeleriniń operativ asıwına hám kamayi- shiga (keyinirek, júklemeni avtomatikalıq túrde aldınǵı jaǵdayına qaytarmaǵan halda );
d) qisqa múddetli elektr támiynatı uzilib qalıwı múmkin bol- gan (júklemeni arnawlı avtomatikalıq uzgichlari) qarıydarlardıń bir bólim júklemelerin úzip qoyıwǵa (ayırım jaǵdaylarda );
e) energotizimlarni bolıwǵa (belgilengen ilajlar jetkilikli bolmaǵan táǵdirde);
f) bug' turbinalari júklemeleriniń qısqa múddette tez tómenlep ketiwine (keyinirek aldınǵı júklemeni avtomatikalıq qayta qayta tiklew menen).
Turaqlılıq aynıwın avtomatikalıq qayta qayta tiklew apparatları kese hám bóylama kólemli kompensatsiya apparatları hám basqa elektr uzatıw úskenelerin, mısalı, shuntlovchi reaktorlar, generatorlardıń qozǵawtıwdı avtomatikalıq retlegichlari hám t.b. lar- dıń jumıs jaǵdayların ózgertirip jiberiwi múmkin.
Elektr stansiyalardıń aktiv quwatları tómenlewin energoti- zimda avtomatikalıq chastota yuksizlagich (ACHY) dıń islewi yamasa basqa sol sıyaqlı ko'ngilsiz aqıbetlerge alıp kelmaytuǵın jıra - jada sheklew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Kernewdiń tómenlewi hám asıwın avtomatikalıq shegaralaw. Kernewdiń tómenlewin avtomatikalıq shegaralaw apparatları júkleme turaqlılıǵındıń aynıwı hám energotizimning avarıyadan keyingi jaǵdaylarda kernew qulama qarsı júz bolıwın saplastırıw maqsetinde názerde tutılmaqtası shárt.
Kórsetilgen apparatlar kernew ma`nisinen tısqarı basqa parametrlerdi, atap aytqanda, kernew tuwındı bahaların baqlawı hám de sinxron mashinalardı qozǵawtıwdı tezletiwge tarmaqtaǵı ilajlar jetkilikli hám tiykarlanǵan bolmaǵanda kom- pensatsiya úskenelerin tezlestirishni, ayırım jaǵdaylarda esaptan tısqarı ta- riqasida reaktorlarni úzip qoyıwı múmkin.
Úskenelerdiń oǵada júkleniwin avtomatikalıq saplastırıw. Úskenelerdiń oǵada júkleniwin avtomatikalıq jónge salıw etiwshi apparatlar liniyalar, transformatorlar, bóylama kompensatsiyalaytuǵın qurıl - máler degi eń úlken uzaq waqıt dawamında ruxsat etilgen bahadan úlken bolǵan hám 10—20 minutǵa shekem ruxsat etilgen toklardıń ótip turıw dawam etiw waqtinı shegaralaw wazıypasın atqaradı.
Bul apparatlar elektr stansiyalardı yuksizlantirish, qarıydarlardı úzip qoyıw, sistemanı bolıw, aqırǵı basqıshda bolsa oǵada júklengen úskeneni úzip qoyıwı múmkin. Bunday jaǵdaylarda bar- qararlıqtıń aynıwı hám basqa ko'ngilsiz aqıbetlerdiń aldın alıwshı ilajlar názerde tutılmaqtası kerek.
Telemexanika apparatları
Telemexanika quralları (teleboshqaruv, telesignalizatsiya, teleo'lchagichlar, telerostlashlar) ulıwma jumıs jaǵdayları menen óz-ara baylanısqan aymaqlıq tarqaq elektr úskenelerin baqlawda hám olardıń dispetcherlik basqarıwında qollanıladı.
Telemexanika quralları, sonıń menen birge, chastota hám aktiv quv- vatni avtomatikalıq retlew (CHQAR), avarıyaǵa qarsı avtomatıka hám de taǵı basqa retlew hám basqarıw sistemalarınıń signalların teleuzatish ushın da qollanılıwı múmkin.
Elektr úskenelerin telemexanizatsiyalash kólemi tarmaq yamasa kárxana qaǵıydalarınan kelip shıqqan halda anıqlanadı hám avtomat - lashtirish kólemi menen birgelikte belgilenedi. Bunday jaǵdaylarda teleme- xanizatsiya quralları, birinshi náwbette, jumıs jaǵdayları haqqında, tiykarǵı kommutatsiya úskeneleriniń jaǵdayı haqqında, avarıya jaǵdayları payda bolǵandaǵı ózgerisler haqqında hám de úzip-jalǵaw (joybarlastırılǵan, ońlaw ushın, operativ) ótkeriw haqqındaǵı buyrıqtıń atqarı - lishi qadaǵalawı haqqında maǵlıwmatlar alıw ushın isletiliwi kerek.
Turaqlı gezekshi xızmetkerleri bolmaǵan jaǵdaylarda elektr apparat - larining telemexanizatsiya kólemin belgilewde, birinshi náwbette, eń ápiwayı telesignalizatsiyani (eki hám odan artıq signallı avarıya - eskertiwshi telesignalizatsiya) qóllaw kórip shıǵilıwı kerek.
Operativ-ekonomikalıq kórsetkishler hám sarp etiw-ǵárejetlerdiń bahası birdey bolǵan táǵdirde teleboshqaruv aldında avtomatlastırıwǵa múmkinshilik beriliwi kerek.
Telesignalizatsiya tómendegi jaǵdaylarda názerde tutılmaqtası shárt:
• elektr támiynatı sistemalarınıń jumıs jaǵdayları ushın zárúrli áhmiyetke iye bolıp, dispetcherlik punktleriniń tikkeley operativ basqarıwı yamasa gúzetiwi astında bolǵan tiykarǵı kommutatsiya ap- paratlarining jaǵdayların dispetcherlik punktlerinde súwretlew ushın ;
• hisoblash mashinaları hám maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵın apparatlarǵa maǵlıwmatlardı kirgiziw ushın ;
• avariya hám eskertiwshi signallardı uzatıw ushın.
Bir neshe dispetcherlik punktleriniń operativ basqarıwında bolǵan elektr úskenelerinen telesignalizatsiya, qaǵıydaǵa kóre, joqarı dispetcherlik punktlerine retranslatsiya usılında yamasa tómen dispetcherlik punktlerinen tańlap alıw arqalı uzatıwı kerek. Ma'lu- motni uzatıw sisteması, qaǵıydaǵa kóre, birden artıq bolmaǵan basqıshlı retranslatsiya kóriniste ámelge asırılıwı shárt.
Elektr úskenelerdiń, úskeneleriniń jaǵdayı yamasa jaǵdayın telesig- nalizatsiyalash ushın, qaǵıydaǵa kóre, datchik sapası bir járdemshi kontakt yamasa rele-tákirarlagichning kontaktidan paydalanılıwı shárt.
Telemexanika úskenelerinde, úskeneler degi hám telemexanika ka- nallaridagi hár qıylı zaqım aliwlerde avtomatikalıq retlew sistemala - riga tásir etiwshi qorǵaw názerde tutılǵan bolıwı kerek.
Elektr, gaz, suw, ıssılıq sistemalarında hawa támiynatı, kóshelerdi jaqtılandıriw, islep shıǵarıw processlerin baqlaw hám basqa - rishda telemexanizatsiya máseleleriniń (telemexanika kanalları hám dispetcherlik punktleri ámeldegi bolǵanda bólek) maqsetke mu- vofiqligi hár bir jaǵday ushın bólek kórip shıǵilıwı kerek.
Telemexanika apparatları qollanılǵan táǵdirde orınlarda tómendegi múmkin bolǵan úzip qoyıwlar názerde tutılmaqtası shárt:
• barcha teleboshqaruv hám telesignalizatsiya shınjırların, ádetde, shınjırda kórinetuǵın úzilis payda etetuǵın úskeneler járdeminde bir waqtıniń ózinde úzip qoyıw ;
• har bir obiektti teleboshqaruv hám telesignalizatsiya shınjırların shınjırda kórinetuǵın úzilis payda etetuǵın arnawlı qısqıshlar, sınaq blokları hám basqa úskeneler járdeminde úzip qoyıw.
Elektr ólshew ásbapları -ózgertkichlari (teleo'lchash datchik- lari) statsionar elektr ólshew ásbapları esaplanıp, uyqas talaplarǵa muwapıq ornatılǵan bolıwı shárt.
Telemexanika kanalları retinde basqa maqsetlerde qollanı - luvchi yamasa ǵárezsiz (kabelli, hawa arqalı, zichlashtirilgan hám tıǵız- lashtirilmagan) ótkeriwshi kanallar, HL dagi joqarı chastotalı kanallar hám de bólistiriw tarmaqları, radio hám radioreleli baylanıs kanalları paydalanılıwı múmkin.
Telemexanika kanalların tańlaw hám shólkemlestiriw, barla- ridan paydalanıw yamasa ǵárezsiz kanallardı shólkemlestiriw, rezerv- lashtirish texnikalıq-ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıqlıgınan hám jetkilikli isenimliliginen kelip shıqqan halda anıqlanadı.
Telemexanika apparatları hám baylanıs kanallarınıń jetkilikli dárejede isenimliligi hám uzatılıp atırǵan maǵlıwmattıń isenimliligin támiyin- lágen táǵdirde ratsional isletiw maqsetinde tómendegilerge ruxsat etiledi:
1) bir qıylı kernewli bir neshe parallel tarmaqlarda quv- vatlarning teleo'lchashlarini bir jıyındı quwattı teleo'lchash sıyaqlı ámelge asırıw ;
2) chaqirish boyınsha teleo'lchashlarni ótkeriw ushın qadaǵalaw etiletuǵın punktlerde bir túrdegi ólshewler ushın ulıwma apparatlardı qóllaw, dispetcherlik punktlerinde bolsa túrli qadaǵalaw punkt- laridan kiyatırǵan signallardı ólshewde ulıwma ólshew ásbap - laridan paydalanıladı ; bunday jaǵdaylarda uzatıw yamasa qabıllaw - dıń bir waqıtta bolıw múmkinshiligi jónge salıw etilgen bolıwı shárt;
3) teleo'lchashlar kólemin kemeytiw ushın olardıń qadaǵalaw qılınıp atırǵan parametrleri bahaların telesignalizatsiya qılıw menen almastırıw yamasa parametrlerdiń belgilengen normalarda bolıwın belgilengenler etiwshi hám signal beretuǵın úskeneler menen al- mashtirishning kórip shıǵilıwı ;
4) bir waqtıniń ózinde úzliksiz teleo'lchashlar hám telesignallarni uzatıw ushın telemexanikaning kompleks úskenelerinen paydalanıw ;
5) bitta telemexanikaning uzatıw apparatın bir neshe dispetcherlik punktlerinde islewine hám de dispetcherlik punktiniń bir telemexanik apparatı, atap aytqanda, qala daǵı hám awıllıq jaylar daǵı bólistiriw tarmaqlarınan maǵlıwmatlardı jıynaw ushın bir neshe qadaǵalaw qılınıp atırǵan punktlerde islewi;
6 ) elektr tarmaqlarınıń dispetcherlik punktlerine tartiwshı podstansiyalardan alınatuǵın telesignalizatsiya hám teleo'lchashlarni elektrlastırılgan temiryo'l uchastkalarınıń dispetcherlik punkt- laridan retranslatsiyalash.
Dispetcherlik hám qadaǵalaw punktlerindegi telemexanika apparat - larining (tiykarǵı hám rezerv degi) elektr támiynatı baylanıs hám telemexanika kanalları menen birgelikte ámelge asırılǵan bolıwı kerek.
Elektr támiynatınıń tiykarǵı dáreklerinde buzılıwlar payda bol- gan táǵdirde, rezerv degi derekler menen islewge ótiw avto- ǵázzel yaki qasidanıń dáslepki eki qatarıshtirilgan bolıwı kerek. Sanaat kárxanalarınıń dispetcher- lik punktlerinde dereklerdi rezervlashtirishning zárúrligi elektr támiynatınıń isenimliligin támiyinleytuǵın talaplardan kelip chiq- qan halda anıqlanıwı kerek.
Dispetcherlik hám tekseriliwshi punktlerdegi tekseriliwshi apparatlardıń panellerine «Bul jerde islensin! » plakati, dispetcherlik shiti hám zárúrli jaǵdaylarda dispetcherlik pulti panellerinde de «Teleboshqaruv-telesignalizatsiya tekseriwi» plakati osib qóyıladı. Tolıq baqlaw qılıw kólemine tómendegiler kiredi:
a) telemexanika sistemasınıń tolıq baqlawdıń baslanıw vaq- tidagi jaǵdayın tekseriw. Telesignalizatsiya sistemasında signallardıń ótiwi hám teleo'lchovlar shıǵarılishining tuwrılıǵı tekseriledi, uzatıwshı hám qabıl etiwshi apparatlardıń liniya shınjırlarında júzimdi (kernew) ólshew, qadaǵalaw etiletuǵın punktte rezerv támiynatı sistemasınıń avtomatıkasın isletip kóriw jumısları ámelge asıriladı. Dáslepki tekseriw nátiyjeleri, isletiw jurnallaridagi jazıwlar hám aldınǵı tolıq tekseriw aktları apparatlaming tiykarǵı para- metrleriniń turaqlılıǵı hám tekseriwdi ótkeriw waqtında bólek itibar beriliwi kerek bolǵan hálsiz jaylardı anıqlaw maqsetinde analiz etiledi;
b) shkaflarning qapıları hám kabellarning kirisiw jaylarında tıǵız- lashtirishlarni teksergen halda apparaturalarni shańdan tazalaw ;
d) apparaturanıń mexanik konstruksiyaları sazlıǵı hám mon- tajini tekseriw;
e) relelarning kontaktlari, apparaturalarning qıdırgichlari, ka- litlari hám tuymeshelerin tazalaw ;
f) rele hám qıdırgichlarni retlew;
g) kalitlar, tuymesheler hám aylanba simvollarning sazlıǵın tekseriw;
h) montaj izolatsiyasini tekseriw. Dispetcherlik punktinde barlıq teleboshqaruv-telesignalizatsiya shınjırları, qadaǵalaw etiletuǵın punktte bolsa apparattıń derekyi menen baylanısıwda bolǵan barlıq shınjırlar hám obiekttiń operativ shınjırı menen baylanısqan telebosh- qaruv hám telesignalizatsiyaning ulıwma shınjırları tekseriledi;
i) teleboshqaruv-telesignalizatsiya apparatlarınıń yarım - komplektlarining islewin bólek tekseriw;
j) pútkil telemexanika sisteması, yaǵnıy telemexanika apparatı - dıń islewin baylanıs kanalı arqalı tekseriw;
k) telemexanika sistemasın jumısqa túsiriw.
Bólekan tekseriw kólemine tómendegiler kiredi:
a) apparaturanı sırtqı tárepden kórikten ótkeriw hám qabıq - larini shańdan tazalaw ;
b) rele hám qıdırgichlarning tuwrı retlenganligini tekseriw;
d) pulslantiruvchi hám astelatuvchi relelarning islewin tekseriw;
e) kontaktsiz apparatlarda sxemanıń tiykarǵı jumıs jaǵdayların tekseriw hám zárúrat bolǵanda elementlerdi almastırıw ;
f) avariya jaǵdaylarında apparatlardıń jumısqa jaramlılıǵın anıq- lash: támiynat úzilgende, baylanıs kanalı úzilgende, bóliwlagichlar sinxronizmdan shıqqanda ;
g) qurilmaning qorǵaw túyinlerin isletip kóriw. Onıń ushın zaqım aliwlerdiń barlıq túrleri imitatsiya etilip, olarǵa qorǵaw túyinleriniń tásiri tekseriledi;
h) teleboshqaruv-telesignallashning ulıwma shaqırıw hám na- zorat signalların tekseriw;
i) zaxira támiynatınıń avtomatıkasın tekseriw;
j) teleboshqaruv-telesignalizatsiyaning barlıq ámellerdi ba- jarishi, teleboshqaruv hám telesignalizatsiyaning barlıq signalları uzatılıwı hám teleo'lchovlarning shaqırilishini tekseriw.
Teleo'lchov apparatların isletiw degi tekseriw de bólekan hám tolıq tekseriwlerge (baqlawlarǵa ) bólinedi. Bunnan tısqarı, apparatlarǵa bólekan tekserisler aralıǵindaǵı dáwir dawamında xizmet kórsetiw jumısları da názerde tutıladı.
Teleo'lchov apparatlarınıń tolıq tekseriwi tómendegilerdi názerde tutadı :
a) dispetcherlik punktindegi ásbaplardıń kórsetiwin qadaǵalaw etiletuǵın punkt degi ásbaplardıń kórsetiwi menen salıstırıw ;
b) teleo'lchov apparatınan derekti alıw, qatlamlar hám apparattıń ishki montajın shańdan tazalaw hám de apparatu- raning mexanik sazlıǵın tekseriw;
d) montaj izolatsiyasini tekseriw;
e) teleo'lchanuvchi muǵdarlardıń datchiklarini tekseriw;
f) teleo'lchovlarning uzatıwshı hám qabıl etiwshi yarımkom- plektlarini bólek tekseriw;
g) teleo'lchovlarning uzatıwshı hám qabıl etiwshi yarımkom- plektlarini birgelikte tekseriw;
h) teleo'lchov apparatların jumısqa túsiriw.
Teleo'lchov apparatların bólekan tekseriwdiń tiykarǵı maqseti kórsetiwlerdiń aljasıqların anıqlaw hám zárúrat bolǵan jaǵdaylarda aljasıqlardı apparatlardıń anıqlıq klasına maslaw esaplanadı.
Bólekan tekseriw kólemine tómendegi jumıslar kiredi:
a) tashqi kórikti ótkeriw hám ásbaplardı shańdan tazalaw ;
b) qabul etiwshi ásbaptı «mexanik nol»ga qoyılǵanlıǵın tekseriw;
d) qabul etiwshi apparattıń kiriwinde kernewdi ólshew hám signal iymek sızig'ining formasın baqlaw ;
e) qabul etiwshi ásbap shkalasınıń tórt-besew noqatında kórsetiwdiń asqan hám azayǵan jaǵdaylarında teleo'lchovning qateligin anıqlaw.
Kórsetiwleri basqa obiektlerge retranslatsiyalanuvchi yamasa esaplaw quralına kiritiluvchi teleo'lchovlar úzilgende nadurıs kórsetiwlerdi saplastırıwdıń uyqas ilajları kóriledi.
Teleo'lchov apparatlarınıń tolıq hám bólekan tekseriwi profilaktikalıq islerdiń grafiklarına muwapıq tárzde islerdi orınlaw ushın buyırtpanı dispetcher arqalı rásmiylestirip, ámelge asıriladı.
Tekseriwlerdi ótkeriw ushın jumıs jayları isletiwshi personal tárepinen qawipsizlik texnikası qaǵıydalarına muwapıq tárzde tay- yorlanadi.
Teleo'lchov apparatlarınıń uzatıwshı hám qabıl etiwshi yarım - komplektlarini bólek tekseriwde tiykarǵı xarakteristikalar oli- nadi hám apparattıń bólek túyinleriniń jumıs jaǵdayları olshenedi.
Teleo'lchov apparatların tekseriwde paydalaniluvchi ólshew ásbapları talap etiletuǵın ólshew anıqlıǵın támiyinlew ushın anıqlıq klası, kirisiw qarsılıgı hám basqa parametrleri boyınsha tekserilip atırǵan teleo'lchov apparatına sáykes keliwi shártligini itibarǵa alıw kerek. Ólshew apparaturasining jalǵanıwı apparattıń jumıs jaǵdayına remont etpewi shárt; ózgertiw xarak- teristikalarini ólshew («kirish-shıǵıw» baylanısıwı ) anıqlıq klası
0, 5 ten tómen bolmaǵan ásbaplar járdeminde ámelge asırılıwı shárt. Ólshewler aktında jumıs processinde qollaniluvchi ólshew ásbaplarınıń tipleri hám nomerleri kórsetiledi.
Teleo'lchovning chastota yamasa chastota -impulsli sistemaların ras- lashda uzatıwshı hám qabıl etiwshi yarımkomplektlarning chastota xarakteristikaları alınadı. Uzatıwshı yarımkomplektda chi- quvchi signal chastotasınıń kirisiw degi kernewge (júzimka), qabıl etiwshi yarımkomplektda bolsa kúshaytiruvchi-sheklewchidan keyingi kernewdiń kiretuǵın signal chastotasına hám teleo'l- chovning shıǵıwı daǵı ásbaptıń kórsetiwin qabıl etiwshi yarım - komplektning kiriwindegi signal chastotasına baylanısıwı alınadı.
Sorawlar hám tapsırmalar

• 
  Elektr sistemaları, stansiyaları, tarmaqları hám sanaat kárxanalarınıń elektr támiynatı sistemalarında avtomatıka hám telemexanika. apparatları qanday wazıypalardı atqaradı?
  
• 
  Avtomatikalıq qayta jalǵawshılar qanday wazıypanı atqaradı? Olar qanday úskene hám apparatlarda názerde tutıladı?
  
• 
  AQU apparatları qanday jaǵdaylarda tásir etpeytuǵın etip yasaladi hám ne nátiyjesinde?
  
• 
  AQOnıń túrleri hám olardıń xarakterli qásiyetleri.
  
• 
  Bir hám úsh fazalı AQOlar. Olardıń qollanılıw tarawları.
  
• 
  Rezervni avtomatikalıq kirgiziw apparatı qanday wazıypalardı atqaradı? Olar qanday úskene hám apparatlarda názerde tutıladı?