O’zbekistan respublikasi’ joqari’ ha’m worta arnawli’ ka’siplik bilimlendiriw ministrligi

Sorawlar hám tapsırmalar

• 
  Podstansiyalarda operativ tok dárekleriniń dúzilisi hám olardıń wazıypaları.
  
• 
  Operativ tok dárekleri hám olardıń qásiyetleri.
  
• 
  Támiyinlew blokları hám olardıń modifikatsiyaları.
  
• 
  Akkumulator batareyaları kim tárepinen, qanday udayı tákirarlanatuǵınlıqta kórikten ótkeriledi? Kórikten ótkeriwde nelerge itibar beriw zárúr?
  
• 
  Kórik nátiyjelerin atap kórsetiw qanday tártipte hám kim tárepinen ámelge asıriladı?
  

TEMA: «Stanciya hám podstanciyalardıń elektr tutasıw sxemalarında operativ úzip-tutastırıwlardı ámelge asırıw».

REJE:

• 
  Úzip tutastırıwlar tártibi hám olardı shólkemlestiriw.
  
• 
  Rele qorǵawı hám avtomatıkası sxemalarında úzip-tutastırıwlar.
  
• 
  Kommutacion apparatlarda ámellerdi orınlaw izbe-izligi.
  
• 
  Tutastırıwlardı bir shinalar sistemasınan basqasına ótkeriw.
  
• 
  Jıynawshı shinalar sistemasın remontqa shıǵarıw.
  

Elektr úskeneleri tómendegi operativ jaǵdaylardıń birinde bolıwı múmkin: ishda, remontda, rezervde (qolda yamasa avtomatikalıq ). Rezervde bolǵan jaǵdayda úskene kernewsiz yamasa eger ol jalǵanǵan yamasa qanday da tárepden kernew derekyiga iye bolǵan tok ótkeriwshi bólimler, mısalı, salt islep atirǵan transformator menen baylanısqan jaǵdayda, kernew astında bolıwı múmkin. Sheńber- jatqan generatorlar hám sinxron kompensatorlar, hátte olar qo'z- g'atilmagan sonda da, kernew astında turıptı dep qaraladı.
Úskenediń operativ jaǵdayın bir neshe energetika obiektleri- dıń gezekshi personallari iskerligin tártipke salıw menen baylanıslı halda ózgertiw energotizimning dispetcheri, jergilikli áhmiyetke iye bolǵan úskenelerdiń jaǵdayın ózgertiw — stansiyalardıń gezekshi injenerleri, elektr tarmaqları kárxanaları, rayon elektr tarmaqları dispetcherleri, túyin (bazis) podstansiyalarining gezekshileri baslıqlıǵı astında ámelge asıriladı. Eger úskene bul gezekchilardan birewiniń operativ basqarıwında bolsa, ol halda bul úskene menen barlıq ámeller tek sol gezekshiniń buyrıqı tiykarında atqarıladı.
Tómen teksheler degi personalning operativ basqarıwına beril- gan úskenelerdiń operativ jaǵdayı hám de jumıs rejimi energotizimning rejimi hám isenimliligine tásir etetuǵın bir bólegi energotizim dis- petcherining operativ qarawı astında bolıwı múmkin. Bunday jaǵdaylarda úzip-jalǵaw haqqında buyrıq bo'ysunuvchi personalga uyqas dispetcherdiń dáslepki ruxsatı alınǵanınan keyin beriledi.
Úzip-jalǵaw haqqında buyrıq. Ol tikkeley bo'ysunuvchi personalga beriledi. Ol jaǵdayda úzip-jalǵawdıń izbe-izligi hám juwmaqlawshı maqseti kórsetiledi. Buyrıq gezekshi tárepinen tákirarla - nadi hám operativ jurnalǵa jazıp alınadı. Ámellerdiń berilgen ketma- ketligi operativ sxema boyınsha tekseriledi.
Úzip-jalǵawlar blankı. Úzip-jalǵaw haqqında buyrıqǵa muwapıq gezekshi arnawlı blanktı toldıradı. Ol jaǵdayda izbe-iz tártipte kommutatsiya apparatları, rele qorǵawı hám avtomatıka apparatları, kernewdiń joq ekenligi hám jaylewdiń qoyılǵanlıǵın tekseriw hám t.b. lar boyınsha ámeller jazıladı. Blank operativ hújjet esaplanadı. Hátte onıń jaǵdayı da personalga alınǵan tapsırmanıń mánisin pikirlew hám ámellerdi orınlawdı oylap kóriw múmkinshiligin jaratadı. Bólistiretuǵın apparatda blokirovka ámeldegi bolmaǵan yamasa tolıq atqarılmaǵan jaǵdaylarda blanktı dúziw májburiy esaplanadı.
Úzip-jalǵawlardı ámelge asırıw tártibi. Úzip-jalǵawlarda gezekshi ózinde toldırılǵan blankka iye bolǵan halda tómendegi tártipte isleydi:
• uzib-jalǵaw jayında ámellerdi orınlaw kerek bolǵan tutas - maning atalıwı hám úskenediń atınıń jazıw boyınsha dıqqat menen tekseredi;
• jihozning tańlanıwı tuwrılıǵına isenim payda etgach, blank boyınsha ámelniń quramın oqıp shıǵadı hám keyininen onı atqaradı ;
• uzib-jalǵawlar eki shaxs tárepinen ámelge asırılǵanda ámelniń quramı atqarıwshı tárepinen tákirarlanadı hám keyininen atqarıladı ;
• amal atqarıp jalǵanǵanınan keyin blank daǵı jazıw sızıp óshiriledi.
Úzip-jalǵawlar olardıń quramalılıǵına baylanıslı halda bir yamasa
eki gezekshi tárepinen orınlawǵa bolatuǵın. Eki gezekshi qatnasqanda olardan wazıypası boyınsha úlkeni ámeller boyınsha qadaǵalawdı ámelge asıradı hám úzip-jalǵawlar boyınsha basshılıq etedi. Basqa gezekshi personal bolsa ámellerdi atqaradı. Bunda gezekshiler ózlerine júkletilgen wazıypalardı orınlawdan bas tartıw huqıqına iye emes. Mısalı, hár eki gezekshiniń da qadaǵalaw haqqında esten shıǵarıp, bir waqıtta úskeneler ústinde ámellerdi baja- rishlariga jol qoyıw múmkin emes.
Úzip-jalǵawlardıń pıtkenligi haqqında maǵlıwmat. Úzip-jalǵaw - lar pıtkeninen keyin operativ jurnalda kommutatsion appa- ratlar menen barlıq ámeller, rele qorǵawı sxemalaridagi ózge- rishlar, qoyılǵan (yamasa alınǵan ) jaylashlar hám t.b. lar haqqında jazıwlar ámelge asıriladı. Jaylewdiń qoyılǵanlıǵı yamasa alınǵanlıǵı haqqındaǵı jazıwlardı basqa tekst arasında ajıratıw ushın olardıń tiyine reńli qálemler menen sızıladı : qızıl — jaylew qoyılǵanda, kók — jaylew alınǵanda.
Bir waqtıniń ózinde operativ sxemaǵa uyqas ózgerisler kiritiledi.
Úzip-jalǵawlardıń pıtkenligi haqqında buyrıq bergen gezekshige xabar beriledi. Xabardı buyrıqtı alǵan shaxs beredi.
Rele qorǵawı hám avtomatıka sxemalarında úzip-jalǵawlar
Elektr úskenesi jumıs jaǵdayında yamasa kernew astında tek qısqa tutasıw toklarınan rele qorǵawı jalǵanǵan jaǵdayda bolıwı múmkin. Usınıń sebepinen barlıq saz ásbapları rele qorǵawı apparatları mudami jalǵanǵan bolıwı shárt. Normal sharayatta úzilgen bolıp, úskenediń jumıs jaǵdayı ózgergen halda ulanuvchi qorǵawlar bunnan tısqarı bolıp tabıladı. Rele qorǵawı apparatların isten shıǵarıw rezervlik qorǵaw ámeldegi bolǵanda yamasa onı jalǵawda ámelge asıriladı.
Bólistiriw apparatında jaǵıp -óshiriwlerde olardıń jumıs re- jimlari mudami bólistiriw apparatınıń baslanǵısh jalǵanıw sxema - siga tuwrı keliwi operativ personal releli qorǵaw hám avtomatıka menen zárúrli operatsiyalardı ámelge asıradı. Eger bul jumıs atqarıl - masa, rele qorǵawı qorǵawlanıp atırǵan zonada qısqa tutasıw júz bergende islemewi yamasa kerisinshe, qısqa tutasıw qorǵaw zonasınan sırtda bolǵanda noselektiv islewi múmkin.
Kúsh úskeneleri sıyaqlı, rele qorǵawı hám avtomatıka apparatları da uyqas gezekshi personalning operativ basqarıwı astında (ku- zatuvida) boladı. Avarıya sharayatlarında úzip-jalǵawda personalga qorǵaw hám avtomatıkanıń jumıs jaǵdayların ǵárezsiz ózgertiw hám avarıya jónge salıw etilgeninen keyin bul haqqında joqarıdaǵı gezek- chiga xabar beriwge ruxsat etiledi.
Kommutatsion apparatlarda ámellerdi orınlaw texnikası
Uzgichlar menen ámeller. Uzgichi ámeldegi elektr shınjırdı úziw yamasa jalǵaw uzgich járdeminde ámelge asırılıwı kerek. Uzgich menen basqarıw aralıqlı yamasa qol yuritmasida ámelge asıriladı. Má- sofali basqarıwda uzgichni jalǵaw hám úziw ushın buyrıq basqarıw gilti hám telemexanika apparatları járdeminde beriledi. Ámeller qu- rilma ornatılǵan orından tek ońlawda hám avarıyanı saplastırıwda atqarıladı. 6—10 kv li maylı uzgichni qol yuritmasi menen qolda jalǵawǵa yuritma uzgichdan jetkilikli dárejede bekkem diywal menen ajıratılǵan jaǵdaylarda ruxsat etiledi, sebebi kernew uzgich avtomatikalıq uzganidan keyin jónge salıw etilmegen qısqa tutasuvda yamasa isten keyin úskenede esten shıǵarıp qaldırilgan qısqa tutastirishda berilgen bolıwı múmkin. Qáwipsizlikleytuǵın diywal ámeldegi bo'lma- ganda, qolda jalǵaw aralıqtan basqarıw shınjırına baylaw shnur járdeminde waqtınsha ulanib, operatorǵa úziw haqqında buy- ruqni uzgichdan qawipsiz aralıqta jaylasqan halda bere alıw im- koniyatini jaratıwshı tuymeshe járdeminde ámelge asıriladı.
Bir qatar jaǵdaylarda personalning ajıratqıshlar menen ámeller orınlawdı baslawınan aldın uzgichni málim jaǵdayda dizimnen ótkeriw zárúrshiligi payda boladı. Mısalı, shinalar sistemasın birinen ekinshisine ótkeriwde shinalarni birlestiruvchi uzgich qosılǵan hám hár qa- naqa kútilmegen jaǵdaylı háreketler onıń jaǵdayın ózgertirmasligiga personalning isenimi kámal bolıwı shárt. Buǵan uzgich menen basqarıw shınjır daǵı hár eki qutbda onıń orındaǵı haqıyqıy jaǵdayı tekseril- guncha saqlaǵısh alınıwı (yamasa avtomat úzilisi) menen eriwiladi.
Ajıratqısh hám bo'lgichlar menen ámeller. Úziw hám jalǵawdan aldın ajıratqısh hám bo'lgich názerden keshiriledi. Olarda ko'rinuvchi de- fekt hám zaqım aliwler bolmawi shárt. O'lchanganda defektli izo- latorlar anıqlansa, olardan kernew alınǵannan keyin, ajıratqıshlar menen baylanıslı ámeller atqarıladı.
Ajıratqısh qolda jalǵanǵanda, kontaktlar arasında ayqulaq payda bol- ganda pıshaqlardı taǵı qaytaldan yurgizish múmkin emes, sebebi ayqulaq uzayıwı hám fazalar ortasında qoplanish bolıwı múmkin. Hámme jaǵdaylarda da baslanǵan ámel aqırıǵa shekem dawam ettiriledi.
Ajıratqıshnı qolda úziwde aldın tartmalarning sazlıǵı, izo- latorlarning silkinıwı hám defektining joq ekenligine isenim payda etiw ushın yuritmaning richagi menen sınaq háreketi atqarıladı. Eger kontaktlar ajıralıp atırǵan waqıtta olar arasında ayqulaq payda bolsa, olar asıǵıslıq menen jalǵanadı hám doǵanıń payda bolıw sebepleri anıqlanba - guncha, ol menen baylanıslı ámeller atqarılmaydı.
Ajıratqısh hám bo'lgichlari ámeldegi bolǵan 35—220 kv kernewli shınjırlarda magnitlaytuǵın hám zaryad tokların úziw hám jalǵaw úskenediń elementin úziwge isleytuǵın prujina bolǵan bol- gichlar járdeminde atqarıladı.
Ajıratqısh yamasa bo'lgichlar menen úziw yamasa jalǵaw ámelleri baja- rilganidan keyin, olardıń haqıyqıy jaǵdayı kórikten ótkeriw arqalı tekseriledi, sebebi isletiw dáwirinde pıshaqlardıń aqırıǵa shekem ulanmasligi, olardıń erinlerge tuwrı túspewligi, tartmalarini úzilisi hám yuritmalar retlenmasining buzılıw jaǵdayları gúzetilgen.
Tiykarǵı ámellerdiń atqarılıw izbe-izligi
Bir elektr shınjırında ornatılǵan kommutatsiya apparatları menen ámeller bul apparatlardıń wazıypaları hám úzip-jalǵaw jumısların ba- jarishda qawipsizlikti támiyinleytuǵın izbe-izlilikde atqarıladı. Úzip- jalǵawdıń ornatılǵan tártipleriniń hár qanday aynıwı, «mayda- shuyde» dep esaplanıwı hám itibar bermaslik ámellerdi orınlawda avarıyalardı keltirip shıǵaradı hám adamlardıń turmısına qáwip saladı.
Tómende uzgich hám ajıratqıshlar menen ámeller orınlaw rejimin ko'- rib shıǵamız. Qońsılas obiektler personalining razılıǵın talap etiwshi ámeller waqıtında dispetcherdiń qolı astında ámelge asıriladı.
Tipik ámel bolıp hár eki tárepinen uzgich, liniya hám shina ajıratqıshlarına iye bolǵan liniyani úziw esaplanadı. Birinshi ámel retinde júklemeli shınjırdı úziw hám liniyadan kernewdi alıwshı uzgich uziladi. Uzgichning uzganligi tekserilganidan keyin liniya hám keyininen shina ajıratqıshları uziladi. Bul izbe-izlilikdegi ámel- lar arqalı personalning qáte háreketi nátiyjesinde bolatuǵın ziyan - lanishlarni kemeytiwge eriwiladi. Liniyani jumısqa túsiriwde ámeller teris izbe-izlilikde atqarıladı : birinshi náwbette shina, keyin liniya ajıratqıshları hám keyininen uzgich jalǵanadı.
Ápiwayı sxemada orınlanǵan pasaytiruvchi podstansiyalarda kúsh transformatorları joqarı kernew tárepden uzgichiga iye bolmaydı, lekin ekilemshi chulg'am tárepinen uzgich menen támiyinlenedi. Bunday sxemalarda ámeller izbe-izligi sonday názerde tutıladıki, júkleme tokı ajıratqısh hám bo'lgichlar menen uzil- masin hám ulanmasin. Onıń ushın júkleme tokın úziw hám trans- formatorni júklemege jalǵaw ekilemshi tárepdegi uzgich, trans- formatorning magnitlaytuǵın tokın úziw hám jalǵaw bolsa bo'lgichlar yamasa ajıratqıshlar járdeminde ámelge asıriladı.
Elektr stansiyalarında transformatorlardı jumısqa jalǵaw hám sistema baylaw transformatorlardı remont yamasa rezervge shıǵarıw ushın úziwde atqarılıwshı ámeller izbe-izligi jergilikli sharayatlarǵa baylanıslı (úskenelerdiń aymaqlıq jaylasıwı, sinxronizatsiya úskene- larini jalǵaw múmkinshilikleri hám t.b. ) hám tez-tez jergilikli jol-jobano- máler menen belgileniwshi basqasha tártipke iye boladı.
Jalǵanıwlardı bir shinalar sistemasınan basqasına ótkeriw
Bólistiriw apparatın normal isletiw sharayatlarında hámme seksiyalar, shinalar sisteması (aylanıp ótetuǵınnan tısqarı ) mudam ishda bolıwı shárt. Bul bolsa qarıydarlardı elektr energiyası menen támiyinlewde zárúrli isenimlilikti jaratadı. Eger shinalar sistemasınan birewi ziyanlansa yamasa uzilsa, basqası ishda qaladı. Rejeli remont jumısların ótkeriw ushın shinalar sistemasındaǵı hámme tutasmalar bir isleytuǵın shina sistemasına ótkeriledi.




13. 1-súwret. Jalǵanıwlardı I shinalar sistemasınan II shinalar sistemasına ótkeriwden aldın bólek isleytuǵın eki shinalar sistemasına iye bolǵan 10 kv kernewli bólistiretuǵın apparattıń sxeması.
SHBU jalǵanadı jáne onıń yuritmasidan operativ tok alınadı, SHBOnıń jalǵanǵan jaǵdayı tekseriledi; II shinalar sistemasına ótkeriluvchi barlıq jalǵanıwlardıń ajıratqıshları jalǵanadı ; I shinalar sistemasınan ótkeriluvchi barlıq jalǵanıwlardıń ajıratqıshları, SHBU hám kernew transformatorlarinikidan tash- ǵarrı, uziladi; rele qorǵawı, avtomatıka hám ólshew ásbapların támiyinlew shınjırı IIshinalar sistemasındaǵı kernew transformatorına úzip-jalǵanadı ; ampermetr boyınsha SHBUda júklemediń joq ekenligi tekserilip, onıń júklemesine operativ tok beriledi hám SHBU uziladi; voltmetr boyınsha I shinalar sistemasında kernewdiń joq ekenligi tekseriledi.
Yig'uvchi shinalar sistemasın remontqa shıǵarıw
Rezerv shinalar sistemasın remontqa shıǵarıwda tómendegi ámeller atqarıladı : SHBU basqarıw giltiga «Ulanmasin — adamlar islep atır! » plakati osiladi; sol orınnıń ózinde SHBOnıń úzilgen jaǵdayı tekseriledi jáne onıń rezervlik ajıratqıshları shinalar sistemasınan uziladi. Zárúrli jaǵdaylarda islerdiń xarakteri hám qawipsizlik sharayatlarına baylanıslı halda SHBOnıń jumısshı shinalar sistemasındaǵı ajıratqıshları da uziladi; kernew transformatorı tómen kernew tárepinen avtomat (saqlaǵısh ) hám joqarı kernew tárepden ajıratqıshlar menen uziladi. Tómen kernew avtomatları (saqlagichlari) ornatılǵan shkaf esigi qulflanib, oǵan «Ulanmasin — adamlar islep atır! » plakati osiladi; remontqa shıǵarılıwshı shinalar sistemasınıń ajıratqısh - larining úzilgen jaǵdayı tekseriledi hám olardıń yuritmalari qulflanadi. Úzilgen ajıratqıshlardıń yuritmalariga «Ulanmasin — adamlar islep atır! » plakati osiladi, jayleniwi kerek bolǵan orınlarda kernewdiń joq ekenligi tekserilip, jayleytuǵın pıshaqlar jalǵanadı.
Sonnan keyin qawipsizlik texnikası qaǵıydalarında kórsetilgen ilajlar ámelge asıriladı (waqtınshalıq tosıqlar ornatıladı, jumıs jaylarına plakatlar osiladi hám t.b. ). Brigadalarni jumısqa qoyıw qawipsizlik texnikası qaǵıydalarınıń talaplarına muwapıq tárzde ámelge asıriladı.
Úzgishlerdi remontqa shıǵarıw hám remonttan keyin jumısqa túsiriwde úzip-jalǵawlar
Úzgishlerding remontın olar ornatılǵan elektr shınjırlarınıń úzilgen jaǵdayında ámelge asırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bul remont jumısların jaqsılaw shólkemlestiriw hám úzip-jalǵawlarda ámeller sanın kemeytiw imkaniyatın beredi. Biraq elektr shınjırın uzaq múddetke úziw mudamı da múmkin emes. Usınıń sebepinen 110 kv hám odan joqarı kernewli úzgishlerdi ońlaw elektr shınjır - larini ishda saqlaǵan halda ámelge asırılıp, uzgichlar tómendegi usıllardan birin qóllaw tiykarında remontqa shiǵarıladı :
• zanjirda bir uzgich hám eki shinalar sisteması bolǵan sxemalarda uzgich sirtmoqlanadi hám ol SHBUga almastırıladı ;
• zanjirda bir uzgich, bir yamasa eki tiykarǵı hám aylanıp ótetuǵın shinalar sisteması bolǵan sxemalarda shınjır aylanıp ótetuǵın shinalar sistemasına ótkeriledi jáne onıń uzgichi aylanıp ótetuǵın uzgichga almastırıladı ;
• ulanishda eki uzgich hám eki shinalar sisteması bolǵan sxemalarda (13. 2-súwret) remontqa shıǵarılıwshı uzgich jáne onıń aj- ratkichlari uziladi;
• ko'pburchak (13. 3-súwret) hám biryarimtalik (13. 4-súwret) sxemalarında remontqa shıǵarılıwshı uzgich jáne onıń ajıratqıshları hár eki tárepden uziladi.
Eger SHBUdagi ámeldegi qorǵawlar tiykarǵı qorǵawlardı al- mashtira alsa, ol halda qorǵawlardı SHBOnıń tok transformatorına ótkeriw ámelge asırilmaydi. Uzgich sirtmoqlanganidan keyin shınjır SHBOnıń qorǵawı astında iske túsiriledi. Tek ǵana shinalarning differensial qorǵawı sxema - siga ózgertiwler kiritiledi. Remontqa shıǵarılǵan uzgichning tok transformatorları shinalarni qorǵaw sxemasınan shıǵarılıp, SHBOnıń tok transformatorları shınjırdıń tok transformatorları retinde sxemaǵa kiritiledi.