O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

6.1. Òransformatorlarning ishlash prinsiði va tuzilishi
Bir kuchlanishli o‘zgaruvchan tokning boshqa kuchlanishli o‘zgaruvchan tokka o‘zgartiruvchi elek-tromagnit apparat transformator deyiladi. Òransforma-torlar kuchlanishni o‘zgartirgich sifatida ko‘p sohalarda va har xil maqsadlarda foydalaniladi. Xususan, elektr energiyasini uzoq masofalarga uzatish va iste’molchilarga taqsimlashda, qizdirish, payvandlash, to‘g‘rilash elektr qurilmalarida, radioapparatda avtomatika, aloqa qurilmalarida, elektr o‘lchov texnikasida va hokazolarda transformatorlarning ahamiyati katta. Elektr energiya-sini elektr o‘tkazgichlar orqali uzoq masofalarga uza-tishda elektr energiyasining bir qismi isrof bo‘lishini biz bilamiz, ya’ni:
D_r = ^{P 2}_U⁺₂^Q2 × R₀ × l.

Bu formuladan quvvat isrofi kuchlanishning kvad-ratiga teskari proporsional ekanligi ko‘rinib turibdi. Demak, kuchlanishning qiymati qancha katta bo‘lsa, quvvat isrofi shuncha kam bo‘lar ekan. Xulosa qilib shunday deyish mumkin, elektr energiyasini qancha uzoq masofaga uzatmoqchi bo‘lsak, kuchlanish shuncha yuqori bo‘lishi kerak. Iste’molchilarning asosiy qismi elektr energiyasini past kuchlanishda iste’mol qiladi. Elektr energiyasining kuchlanishini iste’molchiga yaqin masofaga olib kelgandan keyin pasaytirish lozim. Bu vazifani ham transformatorlar bajaradi. 6.1- rasmda yuqori kuchlanishli elektr tarmog‘ining sxemasi ko‘rsa-tilgan. Bu sxemadan kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi transformatorlar elektr tarmoqlarida asosiy elementlar-dan biri ekanligi va uning ahamiyati ko‘rinib turibdi.

71

10 kV 110 kV 110 kV 10 kV Yuqori kuchlanish-

li elektr uzatish

		liniyasi
Elektr	Kuchaytiruvchi	Pasaytiruvchi
stansiya	transformator	transformator	10 kV

Pasaytiruvchi

transformator
0,4 kV

uzatish liniyasi Yuqori kuchlanishli elektr

Past kuchlanishli

elektr uzatish

_{6.1- rasm.} liniyalari
Elektr tarmoqlarida ishlatiladigan transformatorlar kuch transformatorlari deb ataladi. 6.2- rasmda bir fazali transformatorning ishlash prinsiði va tuzilish sxemasi berilgan.
Ferromagnit o‘zakka birlamchi w₁ va ikkilamchi w₂ chulg‘amlar o‘ralgan. Elektromagnit maydon o‘zakning o‘lchamlari bilan cheklangan, chunki po‘latdan yasal-gan o‘zakning magnit o‘tkazuvchanligi m_em havoning magnit o‘tkazuvchanligi M dan ancha katta, ya’ni
m_em > m; m_p >> m_x.
Birlamchi chulg‘am manbaga, ikkilamchi chulg‘am esa iste’molchining qutblariga ulangan. Elektr energiyasi birlamchi chulg‘amdan ikkilamchi chulg‘amga o‘zga-ruvchan elektromagnit maydon orqali o‘tadi. Birlamchi chulg‘amdagi tok o‘zinduksiya EYK ni hosil qiladi, bu EYK elektromagnit induksiya qonuniga asosan:
e_i = -L ^di_dt¹ = -w₁ ^dÔ_dt ,

bunda: Ô =Ô_m × sin w — transformator o‘zagidagi mag-nit oqimi.

72

ist