O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

Ma’lumotnoma  nashrlar — zarur  axborotni  topish  uchun  qulay
bo‘lgan  tartibda  joylashtirilgan  ilmiy  va  amaliy  xarakterdagi
ma’lumotlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Ma’lumotnomada  nashrlar,
qomusnomalar,  qomusiy  lug‘atlar,  lug‘atlar,  spravochniklar,
taqvim  (kalendar)lar,  yo‘l  ko‘rsatkichlar  va  boshqa  nashrlarni
ko‘rsatish  mumkin.  Qomusnomalar  (ensiklopediyalar)  bir  yoki
bir  necha  jildlik  bo‘lib,  bir  yoki  bir  necha  bilim  sohasiga  oid
universal xarakterdagi nazariy va amaliy bilimlarning umumlashgan
ko‘rinishidagi qisqa maqolalardan tashkil topadi. Antik davrda u
erkin san’at ma’nosida, grammatika, ritorika, dialektika, mantiq,
geometriya, arifmetika, musiqa va astronomiya fanlarini anglatgan.
XVI asrda G‘arbiy Yevropada turli bilimlar to‘plami ma’nosida
ishlatilgan va bilimlar tasnifi ma’nosini ham anglatgan. Hozir bu
so‘z  fanning  barcha  sohalariga  oid  muhim  ma’lumotlarni  o‘z
ichiga olgan nashrni anglatadi. Qadimgi Misrda qomusiy lug‘atlar
miloddan  avvalgi  ikki  minginchi  yillarning  ikkinchi  choragidan
tuzila  boshlangan.  Yunonistonda  Aristotel,  Demokrit  asarlari
ensiklopedik  xarakterda  bo‘lgan.  O‘rta  Osiyoda  Abu  Nasr  Fo-
robiy,  Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino  asarlari  ham
ensiklopedik  mazmunga  ega  edi.  Forobiyning  „Fanlar  tasnifi“,
Beruniyning  „Qadimgi  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar“,  Ibn
Sinoning  „Donishnomasi“,  Yusuf  Xos  Hojibning  „Qutadg‘u

---

32
bilik“, Mahmud Koshg‘ariyning „Devonu lug‘atit turk“, Navoiy-
ning  „Majolis  un-nafois“,  Boburning  „Boburnoma“si  ham
ensiklopedik xarakterdagi asarlardir.
XVII  asr  oxiri  XVIII  asr  boshlaridagi  V. Beylning  tarixiy
va tanqidiy lug‘ati katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 1704- yili J. Jaris
„Òexnik leksikon yoki umumiy ingliz san’ati va fan lug‘ati“ning
birinchi  nashrini  chop  ettiradi.  1751 — 1780- yillarda  Fransiya
tarixida katta ijtimoiy-siyosiy voqea sifatida e’tirof etilgan 35 jilddan
iborat  „Fan, san’at,  kasb va  hunarlarning  izohli lug‘ati“  nomli
ensiklopediya nashr etiladi. Uni nashrga tayyorlashda D. Didro,
nashr  etishda    Sh.  L.  Monteske,  Valter,  J.  J.  Russo,  J.  D.
Alamberlar ishtirok etishdi. Uning asosiy nashri 17 jilddan iborat
matn va 11 jilddan iborat gravner materiallaridan tashkil topgan.
1776 — 1777-yillarda  5  ta  jildi  Didro  va  Alambersiz  nashrdan
chiqqan.  Nashr  feodalizm,  absolutizm  va  klarikalizmga  qarshi
g‘oyaviy kurashda muhim rol o‘ynagan. Unda texnika masalalariga,
ilmiy ixtiro va kashfiyotlarning sanoatda qo‘llanilishiga, ta’lim va
tarbiyaga e’tibor berilgan. Dastlab nashr 30 ming nusxada nashr
etilgan va tarqatilgan. U bir qancha xorijiy tillarga ham tarjima
qilinib,  nashr  etiladi  va  kelgusida  ko‘plab  universal  va  soha
ensiklopediyalarining yaratilishiga zamin hozirladi.
1768 — 1771-  yillarda  shotland  matbaachisi  U.  Smelli  3
jildlik Britaniya ensiklopediyasini nashrdan  chiqardi. Bir necha
marta  qayta-qayta  nashr  etilgan  bu  asar  Angliyaning  eng  yirik
milliy  ensiklopediyasi  bo‘lib  qoldi.  XIX  asr  oxiri  XX  asr
boshlarida  Angliya,  Fransiya,  AQSH,  Germaniya,  Italiya,
Ispaniyada  ham  universal  ensiklopediyalar  chiqarildi.  XX  asr
boshlarida  Rossiyada  turli  fan  sohalariga  oid  ensiklopediyalar
nashr  etiladi.  1950-  yillarga  kelib  sobiq  ittifoqdosh  respub-
likalarda ham bu ish boshlandi. 1965-yil O‘zbekiston hukumati
O‘zFAning  „O‘zbek  sovet  ensiklopediyasi“ni  chiqarish  tashab-
busini  ma’qullab,  28-aprelda  qaror  qabul  qildi  va  Bosh  tahrir
hay’ati tasdiqlandi. 1968- yil yanvarda hukumat fan sohalariga oid
ensiklopediyalar  chiqarish  vazifasini  yukladi.  1968- yil  15-
fevralda Respublika FA Bosh tahririyati ta’sis etilib, unga ilmiy-
tadqiqot instituti maqomi berildi. Bosh tahririyat zimmasiga 14
jildlik  ensiklopediyani  tayyorlash  va  nashr  etish  uchun  14  ta
akademik,  13  ta  FAning  muxbir  a’zosi,  88  ta  fan  doktori  va
professor, 539 ta fan nomzodi va boshqalar jalb etildi. Bu nashrga
40 mingdan oshiq atama va maqolalar, 10 ming surat va 800 ta

---

33
xarita ilova qilindi. 1981- yildan boshlab o‘zbek qomuschilari 2
jildlik ensiklopedik lug‘at, tibbiyot, pazandachilik,  uy-ro‘zg‘or,
salomatlik,  mehnat  huquqi,  2  jildlik  qomusiy  lug‘at,  2  jildlik
ruscha-o‘zbekcha  lug‘at,  o‘zbekcha-ruscha  lug‘at,  rus  tilida
„O‘zbekiston  Respublikasi.  Paxtachilik“,  2005- yilda  2  jildlik
„Odam  anatomiyasi“  qomusnomalari  nashr  etildi.  1996- yil  4-
sentabrda  Vazirlar  Mahkamasi  O‘zbekiston  Respublikasining
ko‘p  jildlik  Milliy  ensiklopediyasini  chiqarish  to‘g‘risida  qaror
qabul  qildi.  1997-  yil  20-  martda  Vazirlar  Mahkamasining
qaroriga ko‘ra „O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi“ nomi bilan
12  jilddan  iborat  nashr,  unda  ismlar  va  predmet  ko‘rsatkichi
berish, ismlar ko‘rsatkichida nomlari uchragan shaxslar haqida,
mualliflar haqida qisqa biografik ma’lumotlar, ayrim terminlarga
izohlar  berish  belgilab  olindi.  Bu  qomusning  terminologik
tarkibini kengaytirdi va axborot qismini boyitdi. Unda qariyb 69
ming maqola berildi, 12 mingdan ortiq surat va bezaklar, 1000 ga
yaqin xarita, 150 rangli xarita berildi. 800 dan ziyod mualliflar,
taqrizchilar  qatnashgan.  O‘zbekiston  Milliy  Ensiklopediyasi
nashriyoti  tomonidan  chiqarilgan  „O‘zbekiston  Milliy
Ensiklopediyasi“  ham  universal,  ham  o‘lkashunoslik  xarak-
terida,  „Odam  anatomiyasi“  nomli  2  jildlik  qomusnoma  faqat
bilimning  bir  sohasiga  va,  albatta,  uning  tor  bir  yo‘nalishiga
bag‘ishlangan. Materiallar alifbo tartibida joylashtirilgan.
Mazmuniga  ko‘ra  qomusnomalar  universal,  mavzuli,
tarmoq va shaxsga oid bo‘ladi. Lotin yozuvida nashr etilgan bir
jildlik  „Bolalar  ensiklopediyasi“  ham  universal  xarakterdagi
nashr  hisoblanadi.  Òarmoq  qomusnomalari  mazmuni  va
kitobxonlik  guruhiga  ko‘ra  universal  xarakterdagi  qomusnoma-
lardan  farq  qilib,  fanning  bir  tarmog‘iga  va  aniq  kitobxonlar
guruhiga ega. „Odam anatomiyasi“ qomusnomasi tibbiyotga oid va
tibbiyot  xodimlariga, talabalarga  mo‘ljallangan.   O‘lkashunoslik
xarakteridagi  qomusnomalar  ham  katta  ahamiyatga  ega.  Ular
o‘lkaning tarixi, madaniyati, san’ati, iqtisodi va boshqa sohalarni
qamrab  oladi,  yirik  shaharlari,  viloyatlari,  buyuk  va  taniqli
kishilari  haqidagi  ma’lumotlarni  ham  to‘playdi.  Milliy  ensik-
lopediya ham universal, ham o‘lkashunoslik xarakteridagi nashr-
dir. Bundan avval nashr etilgan „O‘zbek sovet ensiklopediyasi“,
„Sibir  ensiklopediyasi“,  „Ural  ensiklopediyasi“  kabilarni  bunga
misol  keltirish  mumkin.  Shaxsga  oid  ensiklopediyalardan
Moskvada  nashr  etilgan  „Lermontov  ensiklopediyasi“ni  misol
3 — Bibliografiya

---

34
qilish  mumkin.  Bunda  Lermontov  qalamiga  oid  va  u  haqdagi
materiallar  joy  olgan.  Uning  nomi  bilan  atalgan  joylar  haqida
ham  ma’lumotlar  bor.
Kutubxona  xodimlari,  bibliograflar  uchun  professional
bilimlar  „Kutubxonachi  ma’lumotnomasi“da  berilgan.  Birin-
chi marta  „Kutubxonachi  ma’lumotnomasi“  1930-  yilda  nashr
etilgan.  1985-  yilda  Moskvada  nashr  etilgan  „Kutubxonachi
ma’lumotnomasi“ birinchi mukammal qo‘llanma bo‘lib, unda katta
mutaxassislar  jamoasi  tomonidan  tayyorlangan  axborot  va
tavsiyalar mavjud.  Ma’lumotnoma o‘z oldiga kutubxona ishini
tashkil  etish  haqidagi  sistemalashtirilgan  ma’lumotlar  tizimini
berishni maqsad qilib qo‘ygan. Ma’lumotnoma 15 ta bo‘limdan
iborat bo‘lib, ma’lumotlar mavzular bo‘yicha ichki alifbo tartibida
joylashgan. Bo‘limlar so‘ngida tavsiya qilingan adabiyotlar ro‘yxati
berilgan.  „Kitob  savdosi  xizmatchilari  lug‘at-ma’lumotnomasi“
Moskvada 1981- yili nashr etilgan. U bibliografik ma’lumotlarga
boy  bo‘lib,  kitob  savdosi,  bibliografik  faoliyat  bilan  shug‘ul-
lanuvchilarga mo‘ljallangan. Masalan: 1964- yilgi „O‘zbekistonning
yirik kutubxonalari“, 1970- yilgi „O‘zbekistonning texnika kutub-
xonalari“, 1982- yilgi  „Òoshkent shahar kutubxonalari“, 2006-
yilgi  Alisher  Navoiy  nomidagi  O‘zbekiston  Milliy  kutubxonasi
ilmiy-uslubiy bo‘limining „O‘zbekiston Respublikasi Oliy o‘quv
yurtlari  kutubxonalari“  ko‘rsatkichlarida  har  bir  kutubxona
haqida  axborot,  uning  tuzilishi,  asosiy  vazifalari,  manzili  ko‘r-
satilgan.
1958- yili birinchi marta E. I. Shamurinning „Kitobshunoslik
atamalari  lug‘ati“  nashr  etilib,  unda  4500  ta  kutubxonachilik,
kitobshunoslik, bibliografiya ishi, adabiyotshunoslik, poligrafiya,
nashriyot  ishiga  oid  tushunchalar  izohi  berilgan.  1968- yil
K. R. Simonning „Bibliografiya: Asosiy tushuncha va atamalar“
izohli  lug‘ati,  1976- yil  kutubxonachilik  ishi  sohasidagi  termi-
nologik — „Kutubxonachilik terminlari lug‘ati“ nashr etildi. Ushbu
lug‘at  kutubxona  xodimlari,  kutubxonashunoslar,  oliy  va  o‘rta
maxsus bilim yurtlarining talaba va o‘quvchilariga mo‘ljallangan.
Lug‘atda  500  dan  ortiq  tushunchalar  berilgan:  kutubxona,
kutubxona  ishi,  kutubxonashunoslik,  kutubxona  ishini  tashkil
etish, kutubxona jamg‘armalari va kataloglari, kitobxonlar bilan
ishlash,  xizmat  ko‘rsatish,  kutubxona  ishiga  rahbarlik  qilish,
boshqarish kabi masalalar qamrab olingan. Òushunchalar alifbo
tartibida  joylashtirilgan.  Òushunchalar  tizimini  aks  ettirish  va

---

35
lug‘atdan foydalanishni yengillashtirish maqsadida lug‘at uyasini
(gnezdo) qidirib topish tizimi qo‘llanilgan. Lug‘at mavzuli ro‘yxat
bilan ta’minlangan. 10 yildan so‘ng lug‘atning to‘ldirilgan, qayta
ishlangan 2- nashri „Kutubxona ishi. Òerminologik lug‘at“ nomi
bilan chiqdi. Bunda leksikografiyaning va terminologiya fanining
zamonaviy  yutuqlaridan  foydalanilgan.  Nashrga  200  ta  yangi
terminlar qo‘shilgan. Lug‘at bibliografik, ilmiy-axborot, nashriyot
faoliyatiga  oid  tushunchalar  kiritilishi  natijasida  kengaygan.
Òushunchalarga  aniq  sharhlar  berilgan,  so‘zlarning  sinonimlari
ham  keltirilgan.  Qidirish  tizimi  kengaytirilgan,  400  ta  nomdan
iborat adabiyotlar ro‘yxati berilgan. O‘zbekistonda ham bu sohada
ayrim  ishlar  amalga  oshirilgan.  1970- yili  A.  Qosimova,
Y. Qodirovalarning  „Kutubxona  ishi  va  bibliografiya  bo‘yicha
qisqacha izohli terminlar lug‘ati“ nomli kichik hajmda bo‘lsa-da,
birinchi ishi  nashrdan  chiqdi.  Unda  400  ga  yaqin  so‘zlar  izohi
berilgan.  1983- yili  ÒDMI  jamoatchiligi  H. Abdurahmonov,
N.  Mahmudov,  R.  Shukurovlar  muallifligida  „Madaniyat  xo-
dimlari uchun qisqa izohli lug‘at“, 1990- yil N. Mahmudov, B.
Karimov,  I. Yo‘ldoshev, N. Abdug‘afforov tuzuvchiligida „Ma-
daniy-ma’naviy  ishlar“  nomi  bilan  lug‘at  nashr  etildi.  Bu
lug‘atlarda kutubxonachilik va bibliografik atamalar uncha ko‘p
berilmagan,  madaniyat,  ma’rifat  sohasidagi  atamalarga  ko‘proq
o‘rin  berilgan.  Aynan  mana  shu  ishlar  keyinchalik  shu  sohada
yirik ilmiy-tadqiqot ishining yuzaga chiqishiga sabab bo‘ldi.
1987-  yili  I.  Yo‘ldoshev  „O‘zbek  tilining  kutubxonachilik-
bibliografik  atamashunosligi“  mavzusida  nomzodlik,  2004-  yili
„O‘zbek  kitobatchiligi  terminologiyasining  shakllanishi“  mav-
zusida  doktorlik  ilmiy  ishini  himoya  qildi.  Respublikamizda
kutubxonachilik ishi va bibliografiya sohasida davlat standartlari
ishlab  chiqilmagan.  Shu  munosabat  bilan  ÒDMI  o‘qituvchilari
Z. Ne’matova, Sh. Shamsiyev,  E. Islomovlar tomonidan 2000-
yilda  „Kutubxonachilik  va  bibliografiya  atamalarining  izohli
lug‘ati“  nashr  etildi.  Uni  yaratishda  rus  tilida  avval  mavjud
bo‘lgan  lug‘atlar  tanqidiy  o‘rganib  chiqilgan  va  foydalanilgan.
Ba’zi tushunchalar xalqaro so‘z bo‘lganligi va shu sohada keng
qo‘llanilayotgani  uchun  o‘z  holicha  qoldirilgan.  Masalan,
katalog,  kartoteka,  indeks  kabi.  Ko‘pgina  so‘zlar  imkon  qadar
o‘zbekchalashtirilgan.  Masalan,  „Psixologiya“  so‘zi  „Kitobxon
ruhiyati“ shaklida berilgan. Ayrim o‘rinlarda atamaning o‘zbekcha
nomidan  so‘ng  qavs  ichida  ruscha  atamasi  ham  keltirilgan.

---

36
Kutubxona  nafosati  (estetikasi),  Kutubxona  peshqog‘ozi  (pla-
kati)  kabi.
Shaxs  biobibliografik  ma’lumotnoma  xarakteridagi  A.  Kor-
militsinning „Áèáëèîòåêîâåäû è áèáëèîãðàôû Óçáåêèñòàíà.
Î÷åðêè  è  âîñïîìèíàíèÿ“  nomli  asari  2005-yili  Alisher
Navoiy  nomidagi  O‘zbekiston  Milliy  kutubxonasi  tomonidan
nashr etildi. Bu aynan shu sohada yaratilgan birinchi ish sifatida
juda katta ahamiyatga ega. Respublikamizda ko‘zga ko‘ringan kitob-
shunos  hamda  kutubxonashunos  olim  Aleksandr  Ivanovich
Kormilitsinning bu ishida XX asrda va XXI asr boshlarida faoliyat
ko‘rsatgan O‘zbekistonning yirik kutubxonashunos va bibliograf
olimlari  hayoti  va  ijodi  haqida  to‘liq  axborot  beriladi.  Ayrim
hamkasblarimiz to‘g‘risida matbuotda deyarli ma’lumotlar beril-
magan edi.  Ish esa ana shunday ma’lumotlarni umumlashtirgan,
yangilagan.  Dastlab  olim  kutubxonachilik  kasbi,  uning  tarixi,
shakllanishi, bibliograflik kasbi haqida, Navoiy nomidagi O‘zbe-
kiston  Milliy  kutubxonasi  faoliyati  haqida  ma’lumotlar  bergan.
Jami 40 ta kutubxonashunos va bibliograflar haqidagi ma’lumot-
lar  ular  ishlagan  kutubxonalar  bo‘yicha  sistemalashtirilgan.