O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

4.3. Kishilik olmoshlari. Kishilik olmoshlarining dastlabki tizimini V. Kotvich quyidagi ko‘rinishda tiklash bilan ko‘rsatadi:
Birlik Ko‘plik Ikkilik
1-shaxs. mä(n), bi(n), mi(n) ba(n), ma(n) biz
2-shaxs. sä(n), si(n) sa(n) siz
3-shaxs. ä(n), i(n) an iz
A.M.Sherbak ancha oddiy tarzda quyidagicha tiklashni tavsiya etadi:
Birlik Ko‘plik
1-shaxs. pän pi:s
2-shaxs. sän si:s
3-shaxs. їn, an anlar
1-shaxs birlikdagi qadimgi forma pän (men) dir. Bu turkiy bobotilning avvalgi davrida so‘z boshida jarangsiz undoshlarning qo‘llanilganligi bilan izohlanadi. Ammo turkiy bobotil davridayoq p>b hodisa mavjud edi. Ayrim turkiy tillarda b~m. Chuvash tilidagi men olmoshining ebi tarzida bo‘lishi, dastlab, oxiridagi n ning bo‘lmaganligini ko‘rsatadi.
Pu (bu) olmoshidagi p genetik jihatdan p bilan bog‘liqdir. b o‘zakli olmosh yaqin planni anglatgan. p undoshidan keyin 1-shaxs birlikda ä kelgan. Tatar, boshqird va xakas tillarida ä>i tarzida: min (men). Yoqut tilida min normadan chetga chiqish hisoblanadi. Sababi bu tilda ä>i holati uchramaydi. i 1-shaxs ko‘plikdagi bihigi(biz)dagi ining ta’sirida paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ozarbayjon tilida män shaklida eski ä saqlangan. Ko‘pchilik turkiy tillarda ä>e: o‘zb., olt., qoz., q.qalp., turkm. men, tur. ben.
2-shaxs birlikning qadimgi shakli sä (sen). Chuvash tilida ezi olmoshi, dastlab, oxirida n ning qo‘llanilmaganligini ko‘rsatadi. Dastlab, turkiy tillarda so‘z oldidagi ä>i, e: ozarb. sän (sen), tat., boshq., xak. sin, o‘zb., qoz. sen.
3-shaxs birlikda їn, an tarzida bo‘lishiga ayrim turkologlar shubha bilan qaraydilar. Ko‘pincha, 3-shaxs birlikda ko‘rsatish olmoshi ol uning vazifasini bajargan.
1-shaxs birlikning qadimgi shakli piz (biz). Bundagi -iz qo‘shimchasi turkiy tillardagi eng qadimgi ko‘plikni ifodalaydigan affiks hisoblanadi. Qadimgi i turkiy tillarda kishilik olmoshlari tarkibida uchraydi: tur., tat., qoz. biz. Ayrim turkiy tillarda ikkinchi ko‘plik affiksi -ler va uning variantlari paydo bo‘lgan: uyg‘., o‘zb. bizlär, qirg‘. bizder, olt. bister kabi.
2-shaxs ko‘plikning qadimgi shakli siz dan keyin ham ayrim turkiy tillarda ikkinchi ko‘plik affiksi vujudga kelgan: shor. siler, sler, olt. sler, tuv. siler va hokazo. Bu holat o‘zbek tilining qipchoq (jumladan, Xorazm qipchoq) shevalarida ham kuzatiladi: silär, slär.
3-shaxs birlik, ko‘plik shaklidagi ko‘rsatish olmoshi ol, o tarzida keladi.
Mana shularga asoslanib, kishilik olmoshlarining dastlabki paradigmasini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: