MAVZU: TURKIY TILLARNING TURLANISH SISTEMASI
REJA
1. Bosh kelishik
2. Tushum kelishigi
3. Jo‘nalish kelishigi
4. O‘rin-payt kelishigi
5. Qurol kelishigi
6. Birgalik kelishigi
7. Chiqish kelishigi
8. Vosita kelishigi
9. Qiyosiy kelishigi
Turkiy tillarda har bir kelishikning bitta affiksi bo‘ladi. Lekin fonetik
variantlari mavjud bo‘lib, bu fonetik variantlar bitta affiksga birlashadi, ya’ni bitta
affiksning vonetik variantlari hisoblanadi. Bunday fonetik variantlarning
mavjudligi singarmonizm hodisasi bilan izohlanadi. SHunga ko‘ra turkiy tillarda
bitta turlanish sistemasi mavjud. Biroq ayrim turkiy tillarda kishilik olmoshlarining
turlanishida bu qoidadan cheklanish ko‘zga tashlanadi. Bu hol qozoq, qoraqalpoq,
no‘g‘oy, xokas, sho‘r, qirg‘iz tillarida kuzatiladi: mag‘an, sag‘an, og‘an kabi.
Xozirgi turkiy tillarda kelishiklar miqdori jihatidan katta farq qilmaydi.
O‘zbek, uyg‘ur, qoraqalpoq, no‘g‘oy, qumiq, boshqird, gagauz, turkman,
ozarbayjon, tatar, turk tillarida 6 ta;
Qozoq, chulim, tuva, sho‘r, qorachoy-bolqor, qaraim tillarida 7ta;
Yoqut, chuvash, xokas tillarida 8ta kelishik bor.
Ayrim manbaalarda, jumladan, I.Qo‘chqortoev, B.Isabekovlar tomonidan
yoqut tilida 9 ta kelishik borligi aytiladi.
1
Biroq yoqut tili grammatikasi haqidagi
kitobda bu tilda ham 8 ta kelishik mavjudligi qayd etilgan.
2
Turkologiyada bu tillardagi ortiqcha kelishiklarning aksariyati mazkur
tillar tarraqqiyotining keyingi davrida ko‘makchilardan va boshka til
elementlaridan kelib chiqqan, degan qarash bor. Masalan, qozoq tilidagi birgalik
(tvoritelniy) kelishik formasi -men -pen bilan ko‘makchisining taraqqiyotidan
(bilan – menen – men) kelib chiqqan; CHuvash tilidagi inkor kelishigi va sabab-
maqsad kelishigi o‘zbek tilidagi inkor yuklamasi, bilan, uchun ko‘makchilariga
to‘g‘ri keladi. Ayrim kelishik formalari esa qadimgi davrdagi qurol-vosita
kelishigining bu tillarda saqlanib qolganligini ko‘rsatadi.
Agar turkiy tillarning turlanish sistemasidagi farqlarni hududiy jihatdan
qiyoslansa, beshta turkiy til (xokas, yoqut, sho‘r, tuva, chulim) Sibir arealida, bitta
1
Қўчқортоев И., Исабеков Б., Туркий филологияга кириш, -Т.: 1984, 102- бет.
2
Языки народов СССР // Тюркский языки, - М.: Наука, 1966, С. 407.
turkiy til Volgabo‘y, Ural tog‘lari atrofida, yana biri eng g‘arbiy hududda
Ukrainaning g‘arbi va Litvada (qaraim) joylashganligi ma’lum bo‘ladi. Bu
tillardagi kelishiklar miqdorining ko‘pligi, mazkur tillarning qadimgi davrida
iste’molda bo‘lgan kelishik qo‘shimchalarining saqlanib qolganligini ko‘rsatadi.
Masalan, o‘zbek tilida ham VI-XII asrlarda qurol-vosita kelishigi mavjud bo‘lgan:
Az tutuqig‘ eligin tutdi (O‘rxo‘n. En). Azlar tutuqini qo‘li bilan tutdi.
Bu kelishik hozirda ham ayrim turkiy tillarda saqlanib qolgan. O‘zbek
tilida, shu jumladan, boshqa turkiy tillarning ko‘pida kelishik sifatidagi
xususiyatini yo‘qotgan. Ko‘pi ravishlarga yoki yordamchi so‘zlar tarkibigi o‘tib
ketgan.
Konkret turkiy tillardagi kelishiklar o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra farq
qiladi. Bunday hol ayrim kelishik qo‘shimchalarining belgisiz ishlatilishida ko‘zga
tashlanadi. Bu, ayniqsa, qaratqich va tushum kelishiklarining qo‘llanishilishida
kuzatiladi.
Turkiy tillarda hozir ishlatilmaydigan, ammo qadimda keng qo‘llangan
boshqa kelishiklar ham bo‘lgan. Bular ayrim so‘z tarkibida qotib qolgan holda
hozir ham uchraydi. Ayrim turkiy tillarda bular kishilik olmoshi tarkibida
kelishiklar formasi saqlanmoqda. Qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay, xokas, sho‘r, qirg‘iz
tillarida hamma so‘z turkumlari jo‘nalish kelishigida -ga formasiga ega bo‘lsa,
kishilik olmoshlari shu kelishikda menga, senga, unga formasiga ega emas, balki
mag‘a, mag‘an, sag‘an, og‘an kabi ko‘rinishda qo‘llanadi. Qadimda vosita
kelishigi ham bo‘lgan: qishin-yozin, ochin-to‘qin.
Shuningdek, qadimda jo‘nalish-o‘rin kelishigi bo‘lib, uning formasi -ra, -
ru ko‘rishlariga ega. Ichra, so‘ngra, uzra kabi so‘zlashuvda o‘zak bilan birlashib
ketgan -g‘aru, -garu ham jo‘nalish-o‘rin kelishigidir: ilgari, tashqari, ichkari,
yuqori, teskari, singari kabi.
Kelishiklar miqdori bir xil bo‘lmagan tillardan biri YOqut tilidir. Bu tilda 9
ta (ayrim manbalarda aytilishicha 10 ta) kelishik bor.
1. Bosh kelishik - belgili
-to, - ta.
2. Tushum kelishigi
-ni, -nы, -nu
3. Jo‘nalish kelishigi
-qa, -ga, -g‘a
4. O‘rin-payt kelishigi
-no, -inna, -unna, -anna
5. Instr.p g‘ -nam, -non
6. Tvor p.
-lu, -li, -tu, -ti
7. Chiqish kelishigi -tan, -tun
8. Birgalik kelishigi -lin, -tin, -din
9. Qiyosiy kelishigi
-taqar, -daqar, -teker
Qaraim tilida kelishiklar miqdori 7 ta:
1. Bosh Uvul
2. qaratqich Uvulnun
3. tushum
Uvulnu
4. in.p. Uluvba
5. jo‘n.t Uluvga
6. o‘rn-pt Uvulda
7. chiqish Uvuldan
I. Bosh kelishikning maxsus qo‘shimchasi yo‘q.
II. Qaratqich kelishi. Bu kelishik bir necha variantlardan iborat:
a) –ning, - ning
b) –ning, -nung, -nong, -ding, -dun, -dong, - ting, tung, tong.
v) –nin, -nun, -din, -dun, -tin, -tun.
g) –ing, -ung.
d) –ying, -yung.
e) – ni, - nu.
yo) –ni, -di, -tilshunoslik, -mi, -zi, -si, -shi, -ri, -yi, -xi, -chi,-li, -pi, -vi.
j) – n, -an, -nan, -yan.
Misol: azar. kitobin, arabanin, onun, onlarin.
Oltoy. tonnin (to‘nin), masdin (molning), kasdin (g‘ozning), bistin (bizning).
Boshq: yo‘ldin (yo‘lning), minin (mening)
III.
Tushum kelishigi.
a) ni, nu, no; di, du, do; ti, tu, to;
b) ni, nu;
v) ni, di, ti, ni, mi, pi, zi, shi, vi, li, si, ri, xi, chi.
Do'stlaringiz bilan baham: |