O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Tovush ortishi
Asosga qo`shimcha qo`shilishi natijasida hosil bo`lgan so`zning tarkibida 1 ta tovush tushib qoladi.
1. parvo, obro, mavqe, mavzu, avzo so`zlariga 1,2-shaxs egalik qo`shimchalari (-im, -imiz, -ing, ingiz) qo`shilganda so`z tarkibida ,,y” tovushi ortadi.
Parvo – parvoyim
Obro` - + 1,2- egalik q. obro`ying
Avzo – avzoyingiz
Mavqe - mavqeyimiz
*** orzu so`zida bu holat kuzatilmaydi.
orzu + -m, ng, -ingiz = orzum, orzung, orzunggiz
*** Ushbu so`zlarga 3-shaxs (-i, -si) qo`shimchalari quyidagicha qo`shiladi.
Orzu - si = orzusi
Mavzu - si = mavzusi
Parvo parvoyi
Obro` + - yi = obro`yi
Avzo avzoyi
Mavqe mavqeyi
2. –q sifat yasovchi qo`sh. Quyidagi fe`llarga qo`shilib sifat yasasa, uning tarkibida 1 ta tovush ortadi.
Isi issiq
achi + -q = achchiq
qati qattiq
sasi sassiq
3. u, bu, o`sha, shu olmoshlariga (–ga, -da, -dan, day, -dek, -aqa, -chaqa) qo`shimchalari qo`shilganda ,,n’ tovushi ortadi.
u + ga = unga
bu = da = bunda
shu + aqa = shunaqa
o`sha + cha = o`shancha
*** unaqangi------------- u+aqa+gi
Shunaqangi----------shu+aqa+gi = 2 ta tovush ortishi
O`shanaqangi--------o`sha+aqa+gi
4.u, bu, shu, o`sha, ko`rsatish olmoshlariiga 3-shaxs (-I,-si) qo`shimchasi ketma-ket qo`shilganda “n” ortadi.
U + i + -si = unisi
Bu + i + -si = bunisi
O`sha + -i +-si = o`shanisi
*** u + I = uni (ko`rsatish olmoshi – qaysi?) egalik qo`sh.
u + ni = (kishilik olmoshi – kimni?) tushum kelishigi
5. demoq. Yemoq fe’llariga majhul va birgalik nisbat qo’shimchasi qo’shilsa y tovushi ortadi(-in, -il, -ish): yeyilmoq, deyilmoq, deyishmoq
Xulosa: tovush ortishi, almashinishi va tushishi fonetik o’zgarish, tovush o’zgarish , fonetik yozuv deyiladi.
M: 1. Sanab sanog’iga yetmasdim. 2. Tovushlarning shirin-achchig’i, xatto bordur yumshog’-qattig’i. 3. Unga uchragani yuragi dov bermay yig’lab uyga qaytdi. 4. Sipohiyni tarqoqligini ko’rib qattiq ranjidi. 5. Xuddi shunday erta bahorda, uchrashganda ikkov kechqurun. Ayrilgandi erta saharda. 6. Ikkalasini qovog’ini ko’rganimda bunday inson borligini sezdim.
M: Asosda qo‘shimcha qo‘shilishi natijasi­da sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni belgilang.
Angla, sanoqsiz, yashovchan, pasaymoq, susaymoq, yig‘loqi, dumaloq, qaynoq, sayroqi, so‘roqsiz, o‘rna, qulog‘i, bo‘yog‘i, tomog‘i, tilagi, yuragi, shahrimiz, ko‘ngli, singlisi, mening, undan, bunday, ekkani, eshikka, bog‘ga, boqquncha, ekkuncha, chohga.