O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Ammo nok, chok, park, erk, yuq, haq, rizq, farq(bir bo’g’inli), ishtirik, ocherk, huquq, ravnaq, ishtirok, ishtiyoq (ko’p bo’g’inli)so‘zlari bundan mustasno. Nokim, erking, haqimiz, huquqing
10. -ga, -gacha, -gach, -guncha, -gani, -gudek,-gan, -gin, -ginakabi g harfi bilan boshlanuvchi
qo‘shimchalar qanday tovush bilan tugagan o‘zakka qo‘shilishiga qarab quyidagicha aylanadi:
a) k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda yuqoridagi qo‘shimchalarning bosh tovushi k tarzida aytiladi va shu harf bilan yoziladi: t ok + ga > tokka, ek + gin > ekkin, kichik + gina > kichikkina kabi;
b) q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh tovushi q tarzida aytiladi va shunday yoziladi:soliq + ga > soliqqa, chiq + gani > chiqqani, yoq + gach> yoqqach, qo‘rq + guncha >qo‘rqquncha
s) qolgan barcha hollarda so‘z qanday tovush bilan tugashidan qat’i nazar (jumladan, g, g‘bilan tugasa ham), ushbu qo‘shimchalarning bosh harfi gbilan yoziladi: barg + ga > bargga, dialog + ga > dialogga, bug‘ + ga > bug‘ga, tog‘ + ga > tog‘ga
11. qozoq so’ziga –iston qo’shimchasi qo’shilsa asosda tovush almashadi. Qozog’isiton
12. chuchimoq so’ziga k sifat yasovchi qo’shilsa asosda tovush almashadi. chuchuk

M: 1. Xalqimizning tilagi bitta tinchlik. 2. So’roq qilingan kishilarning ayblari sanab berildi. 3. Musavvirning bo’yog’ida hayot chizgilari aniq ifodalanadi. 4. Yuragimni hech kim so’roqlamas. 5. Boshlovchilikka tanlov bo’lib o’tmoqda. Siz bilan o’ynovchilardan yuragim bezilaydi. 6. Har bitta daraxtda bir dil yashaydi. 7. Bordir tovushlarning yimshoq, qattig’i. 8. Qiynog’iga chidama yig’lamoqqa qaror qildim. 9. Bekatdan chiqqan yo’lovchi avtobus qayoqqa borishin so’radi. 10. Birovni narsasini so’roqsiz olish kechirilmas hunoh sanaladi.

TOVUSH TUSHISHI
1. ikki, olti, yetti so‘zlariga jamlovchi son hosil qiluvchi qo‘shimcha (-ov, -ala)qo‘shilsa, asosda tovush tushishi hodisasi ro‘y beradi. Ikki+ ovi= ikkovi: yetti+alasi=yettalasi
2. qayir, ayir so‘zlariga nisbat yasovchi qo‘shimcha(-il) va ravish yasovchi qo’shimcha (-im) va i qo’shimchasi qo‘shilsa, asosda tovush tushishi hodisasi ro‘y beradi. Qayir+il=qayril; ayir+im=ayrim, ayir+i= ayri
3., o‘rin, ko‘ngil, og‘il,qorin, bag’ir, singil, zahar, shahar, burun kabi sozlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilsa, asosda i, a, u tovush tushishi hodisasi ro‘y beradi.
O’rin>o’rnim, ko’ngil. Ko’ngling> qorin> qorni, singil>singlimiz, zahar>zahrim, burun>burni
4. — men, sen olmoshlariga - ni,- ning, - niki qo‘shimchalari qo‘shilganda qo‘shimchadagi n aytilmaydi va yozilmaydi. O‘zagin bilan tugagan boshqa so‘zlar bundan mustasno. Masalan: meni, sening, meniki va o‘rinni, nonning, matnniki
5. past,sust so’zlariga –ay fe’l yasovchi qo’shimcha qo’shilsa T tovushi tushadi. Pasay, susay
6. yig’i so’ziga –la fe’l yasovchi qo’shilsa I tovushi tushadi. Yig’la
7. o’yin, qiyin so’zlariga – a fe’l yasovchi qo’shilsa I tovushi tushadi. O’yna, qiyna
8. ulug’ so’ziga –ay fe’l yasovchi qo’shilsa u tovushi tushadi. Ulg’ay
9. og’iz so’ziga –aki qo’shimchasi va egalik qo’shimchasi qo’shilsa I tovushi tushadi. Og’zaki. Og’zim. Og’zing…..
10. buyurmoq so’ziga –uq qo’shimchasi qo’shilsa u tovushi tushadi. Buyruq
11. sariq so’ziga –ay fe’l yasovchi qo’shilsa tovushi tushadi va almashadi. Sarg’ay
12. edi, ekan, emish to’liqsiz fe’llari qisqarganda e tovushi tushadi. Borgan edi> borgandi, borar emish>borarmish,
13. a tovushi bilan tugagan yetakchi fe`lga ,,o” tovushi bilan boshlanuvchi ko`makchi fe`li qo`shilganda qo`shib yozish qoidasi bo`yicha ,,a’ tovushi tushib qoladi. Ayta oldi – aytoldi, bora oldi – boroldi.
14. qay so’zi yoq, yer so’zlari bilan ishlatilganda y tovushi tushadi. Qayoqqa
15. qizil sifatiga –ar so’z yasovchi qo’shilsa tovush tushadi? Qizil+ar= qizarmoq
16. Qo’sh undoshlarga har qanday qo’shimcha qo’shilsa qo’sh undoshning bir tushuriladi. Metal+llar= metallar; ball+i= bali; gramm+ga= gramga