O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

QATOR UNDOSHLAR
! Bir bo’g’inda yonma-yon kelgan har xil undoshlar- QATOR undoshlar.
Da-raxt, fran-suz, barg, qirq, blok, trak-tor, do’st-lik, g’isht, ingliz, kongres, nashavand, payvand.
! Ammo bo’g’imga bo’lganimizda yonma-yon kelgan undoshlar bo’linib ketsa, qator undosh hosil qilmaydi.
Nim-cha, hik-mat, o’sim-lik, pax-ta…..
! Qator undoshli so’zlarga egalik qo’shimchasi (-m,-im, -ng, -ingiz,- I, -si…) qo’shilganda qator undoshlilik hususiyatini yo’qotadi.
Qadr+im= qad-rim do’st+i=do’s-ti mehr+ing= meh-ring
M: Mingta kichik qarzdan bitta katta qarz ko’targan afzal.
Kitobni qadrlamoq kerak, u tafakkur darsiga izzat-ehtirom demakdir.
So‘Z BOSHI, So‘Z o‘RTASI VA OXIRIDA UNDOSHLARNING ISHLATILISHI, ULARNING IMLOSI
O‘zbekcha so‘zlarning fonetik tuzilishidagi o‘ziga xoslik shundaki, so‘zning boshida ketma-ket ikki undosh bir joyda kelmaydi. Shuningdek, so‘zning oxirida ham st (ost, ust), lt (yilt, milt), rt (to‘rt, turt, qurt ) kabi qo‘sh undoshlardan tashqari, boshqa undoshlar yonma-yon kelmaydi.
Traktor, stakan, stol kabi so‘z boshida qo‘sh undosh kelgan so‘zlar yevropa tillaridan kirib kelgan so‘zlardir. So‘zlarning bunday tovush tuzilishi tilimizga xos bo‘lmaganligi uchun ham, qo‘sh undoshlar orasida, ba’zan oldida bir unli qo‘shilib ikki bo‘g‘inga ajratilgan holda talaffuz qilinadi (tiraktir, istakan, istol kabi), lekin ular asl holatida yoziladi (traktor, stakan, stol kabi).
So‘z oxirida qo‘sh undosh kelgan go‘sht, musht (sht), daraxt, baxt (xt), barg (rg) kabi so‘zlar esa, asosan, fors-tojik tilidan o‘tgan.
Bunday so‘zlarda yonma-yon kelgan undoshlardan biri talaffuzda tushirib qoldiriladi. Yozuvda yonma-yon kelgan undoshlar saqlanadi.
Talaffuzda: Yozuvda:
go‘sh go‘sht
mush musht
farzan farzand

TUTUQ BELGISI (‘)
O’zbek alifbosidagi 30 belgi hisoblanib, o’zbek tiliga arab alifbosidan kirib kelgan. Kirill alifbosida bu belgini apostorof (ъ) vazifasini beradi. O’zbek tilde bu belgi 3 xil vazifani bajaradi.
! Unlidan keyin kelsa, unlini cho’zib aytish uchun ishlatiladi. A’lo, ne’mat, e’lon, e’tiqod, ma’no, ma’raka, na’matak, ma’lumot, ma’qul ma’sum, ma’shuqa, ba’zan, da’vat , e’tirof, iste’dod, iste’mol, ka’ba, la’nat , ma’dan, ma’tal, ma’yus, sa’y, ta’bir, ta’kid, ta’m, ta’mir, ta’na, ta’qib, ta’sista’zir, ta’ziya, ta’mir, ma’zur, ya’juj-ma’juj.
! Unlidan oldin kelsa, unli undoshdan ajratish uchun ishlatiladi. Daf’atan, jur’at , juz’iy, mal’un, mas’ud, mas’ul, mash’ala, mash’um, qit’a, Qur’on, sun’iy
! O’zbek tilidagi S va H harflarini alohida harif ekanligini ifodalaydi. As’hob, Is’hoq

• 
  Quydagi so’zlarda unli tovush cho’zib aytilsa ham tutuq belgisi qo’yilmaydi. Sabab ikki belgi birin ketin kelmaydi,
  
• 
  Мўъжиза- mo’jiza мўътабар-mo’tabar мўътадил-mo’tadil
  

Tutuq belgisini tushurilishi ma’noga keskin farq qiladi
She’r- sher- qal’a- qala-
Ta’na- tana- sur’at- surat-
A’lam- alam - a’yon- ayon-
Nash’a- nasha- qa’ri- qari-