O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

CH—NG HARFLARI
Ch(ch) harfitil oldi, qorishiq portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. Ch harfi bilan tugallanuvchi o‘zakka qo‘shimcha qo‘shilganda hamda ayrim so‘zlarda ch tovushi sh kabi aytiladi, ammo asliga muvofiq yoziladi. Masalan: uchta-ushta, uchdi-ushdi, kichkina-kishkina, qarich-qarish kabi.
NG(ng) harfi til orqa, portlovchi, jarangli, burun undosh tovushini ifodalaydi. Bu tovush so‘z boshida uchramaydi. So‘zning o‘rtasi (manglay, ingichkakabi) va oxirida (teng, ongkabi) kela oladi. Bu harfning imlosida quyidagi holatlarga e’tibor berish lozim:
a) jang, zang, so‘ng, ko‘ndalang, durang, ingramoq kabi so‘zlarda uchraydigan til orqa ng tovushi o‘rnida yoziladi. Bunday so‘zlarni bo‘g‘inlarga ajratganda ngharfiy birikmasi n va g harflariga ajratilmaydi va alohida tovushlar sifatida talaffuz qilinmaydi.
b) kongress, tangens, bugungikabi so‘zlarda ng alohida tovushlar n va g ni ifodalaydi, shu sababli bo‘g‘in ko‘chirishda ajratib yoziladi. Ng tovushi ikki unli o‘rtasida kelganda ikkinchi unli bilan bo‘g‘in hosil qiladi va bir satrdan boshqasiga shunday ko‘chiriladi: si-ngil, de-ngiz, opa-ngiz kabi.
Agar ng tovushidan so‘ng undosh kelgan bo‘lsa, ng tovushi birinchi unli bilan bo‘g‘in hosil qiladi: sing-lim, teng-qur,ang-lagan

QO‘SH UNDOSHLAR
Nutqda har xil undosh tovushlarning qator kelishi bilan birga, bir xil undoshlarning qatorqo‘shaloq holda qo‘llanishi ham uchraydi. Qo‘sh undoshlar, odatda, o‘zbek tilida so‘z o‘rtasida keladi: malla, shovvoz, tizza, do‘ppikabi. Rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlarda esa so‘z oxirida ham qo‘llanadi: gramm, metall, kilovatt kabi. Bunday so‘zlarga o‘zakdagi qo‘sh undoshlar kabi ayni tovush bilan boshlanuvchi qo‘shimcha qo‘shilganda bir harf yozilmaydi. Qarang: kongress+si— kongressi, kilogramm+mi— kilogrammi abi.
Og‘zaki nutqda so‘z o‘rtasida qo‘shaloq kelgan undoshlardan biri ba’zan talaffuz qilinmasada, yozuvda to‘liq saqlanadi: million —milion, komissar — komisar, oddiy — odiy kabi.
Talaffuzda qo‘sh undoshlardan birini aytmaslik adabiy talaffuz maromiga ziddir, ayniqsa,o‘zbek tilida bu holat ma’no farqlashga ham xizmat qiladi:
sodda — soda - modda— moda-
billur — bilur ushshoq- ushshoq-
qattiq- qatiq- tilla- tila-
O‘zbek tilida qo‘sh undoshlar o‘zak oxiridagi undoshdan keyin shunday undosh bilan boshlanuvchi qo‘shimcha qo‘shish (eshit+tir, es+siz,gul+larkabi), o‘zak oxiri va qo‘shimcha boshidagi tovushlarning o‘zgarishi (bir+ta— bitta, tog‘+ga — tog‘ga, tug+gan— tukkankabi), sifatning kuchaytirma shakli yasalishi (oppoq, soppa-sog‘, chippa-chinkabi) bilan hosil bo‘ladi