O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Unli tovushlar tasnifi
1. Lablarni ishtirokiga ko’ra turi
Lablangan: o, u, o’ Lablanmagan: i, a, e
Bu jihatdan O unlisi oraliq tovush ham deyiladi.
2. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra (tilning gorizantal holatiga ko’ra)
Old qator: i, a, e Orqa qator: o, u, o’
3. Og’zning ochish darajasiga ko’ra (tilning ko’tarilish- vertikal holat bo’yicha)
Yuqori tor unli: i, u O’rta keng unli: o’, e Quyi keng unli: a, o
Xulosa: Muhim qoida:
a unlisini talaffuz etganingizda og‘iz katta ochiladi. Til gorizontal holda pastki jag‘ ustida yotadi.
i, u unlilarini talaffuz etganingizda esa, og‘iz ozgina ochiladi, tilning o‘rtasi esa yuqori tanglayga qarab ko‘tariladi.

Undosh tovushlar tasnifi
Undosh tovushlar uch tomondan tasnif qilinadi:
I. Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra:
1. Lab undoshlari:
a) lab-lab undoshlari: b, p, m;
b) lab-tish undoshlari: f, v.


2. Til undoshlari:
a) til oldi undoshlari: d, t, z, s, sh, j, ch, n, l, r, dj;
b) til o‘rta undoshi: y;
d) til orqa undoshlari: g, k, ng;
e) chuqur til orqa undoshlari: q, g‘, x.
3. Bo‘g‘iz undoshi: h.
II. Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra:
a) portlovchilar: b, p, d, t, g, k, , m, n, ng, j, q;
b) sirg‘aluvchilar: v, f, z, s, y, r, 1, sh, g‘, x, h;
d) qorishiqlar: ch.
Izoh: J tovushini sofo’zbekcha so’zlarda qorishiq-portlovchi (jo’ja, jon, vijdon, ajoyib ) sifatida olinadi, ruscha o’zlashma so’zlarda esa sirg’aluvchi tovush (jurnal, ajdar, jrafa, janr) sifatida qaralsin.
Ikki nutq a’zosining jipslashuvi natijasidao‘pkadan chiqayotgan havo oqimining zarb bilan portlab o‘tishidan portlovchi undoshlar hosil bo‘ladi.
Ikki nutq a’zosining o‘zaro jipslashmasidan, bir-biriga yaqinlashishi natijasida havo oqimining ular orasidan
ishqalanib-sirg‘alib chiqishidan sirg‘aluvchi undoshlar hosil bo‘ladi.
Agar tovush bir vaqtda ikki xil talaffuz qilinsa bunday tovush qorishiq tovush deyiladi (j-dj: jo’ja, jahon-ajdar, andjon) (ch-sh: cho’t-sho’t, cho’tka- sho’tka)