o’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’zbek tilida leksik okkazionalizmlar”

2.4. Okkazionalizmlarning obrazlilikni ifodalash vazifasi 
Okkazionalizmlarning obrazlilikni ifodalashi badiiy nutqda namoyon bo’ladi. 
Bunday okkazionalizmlar badiiy nutqning materialiga singishib ketadi. Ularning 
1
Панфилов В.З. Философские проблемы языкознания. ─ М.: Наука, 1977. ─ С.86 и сл. 

---

obrazlilikni ifodalashi estetik funktsiya bilan birga chatishib ketadi, ya’ni biror 
obrazli nutq vaziyatini yaratish uchun okkazionalizm xizmat qiladi va paydo 
bo’lgan holat estetik tuyg’u uyg’otadi. Masalan: 
bezgakshamol, baletqo’rg’on, 
yashinso’ngi, yapaloqbarg
okkazionalizmlarida so’zlarning g’ayritabiiy 
qo’shilishini ko’ramiz. Bunday qo’shilishlarda komponentlarning birortasi 
orqali asosiy ma’no ifodalanadi, har ikkala qismning qo’shilishi esa betakror, 
yangi tasavvur tug’diradigan ma’no anglatadi. 
Bezgak
─ qaltiratadigan, titratadigan kasallik bo’lsa, 
shamol 
so’zining unga 
qo’shilishi natijasida obrazli ifoda yaratiladi. Bunday shakl na xalq tilida, na 
adabiy tilda mavjud. Bu okkazionalizm obrazlilikni yuzaga keltirish uchun 
yaratilgan.
Baletqo’rg’on
okkazionalizmining 
komponentlari 
ham 
alohida 
qo’llanganda kishi hissiyotiga ta’sir qilmaydi, ammo bu qismlarning qo’shilishi 
kishini bir lahza o’ylantiradi va e’tiborini bir joyga to’plashga undaydi. 
O’quvchi tasavvurida balet bo’ladigan joy ─ teatr gavdalanadi, demak , 
okkazionalizm obraz yaratish vazifasini o’tagan. 
0Yashinso’ngi
okkazionalizmi komponentlari anglatadigan ma’nolar alohida 
olinganda 
yashin
ning bahor oylarida bo’ladigan tabiat hodisasi ekanligi va 
so’ng
nimadandir keyingini bildirsa, ularning qo’shilishidan hosil bo’lgan shakl yana 
fikrlashga turtki beradi. 
Yashin
─
chaqnaydigan, osmonni bir zumgina 
yoritadigan hodisa. Yashin bo’lib o’tganda, odamda yuzaga keladigan 
hissiyotni gavdalantiradigan bu obrazli okkazionalizm ham o’z vazifasini 
bajargan. 
Yapaloqbarg
okkazionalizmi esa e’tiborni barglarga tortadi: nimaning 
bargi yapaloq? Uning oldidan "nordon" so’zining keltirilishi bu bargni iste’mol 
qilish mumkin degan fikr uyg’otadi. Misollarda bu so’z nimaga nisbatan 
ishlatilgani ma’lum emas, ammo o’quvchi tahlil orqali uning nimaligini bilib 
oladi. Demak, bu okkazionalizm ham obrazlilikni ifodalash uchun xizmat qiladi. 
Yuqoridagi okkazionalizmlar ishtirok etayotgan matnga e’tibor beraylik: 
Bir 

---

tomonda