o’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’zbek tilida leksik okkazionalizmlar”

progul tumoviga
yo’liqqan edik. 
Hammani shu tumovga qarshi safarbar qildik.
(P.Qodirov)
Bu 
qorong’u 
basharada
aql ko’rinmayapti-ku!... Anvar beixtiyor 
indamaslar dunyosiga 
kuzatiladi. 
(T.Malik) 
Ammo Jalil bu davrada, o’z iborasi bilan aytganda, 
1
Ретунская М.С. Английское окказиональное словообразование (на материале существительного и 
прилагательного): Автореф. дис. ... канд. филол. наук. ─ Горький, 1974.─ С.8 

---

"
shaytonsaroy
"da moziy 
yodgorxonasining
qirilib ketayotgan pokizalik ramzi 
sifatida saqlanuvchi anjomi kabi asraladi.
(T.Malik)
Bu misollardagi 
progul tumovi
birikmasidagi 
tumov
so’zi o’quvchi ongida 
kuz va bahor oylarida aholi o’rtasida keng tarqaladigan betoblikni tasavvur 
qildiradi. 
Progul tumovi
birikmasi esa hajviy obrazni gavdalantiradi. 
Qorong’u 
bashara
okkazionalizmi tasavvurimizda johil, befarosat odamni gavdalantiradi, 
lekin 
indamaslar dunyosi
deyilganda bu birikmaning ma’nosini darrov tushunish 
mushkuldir. Tahlil orqali qabriston shunday obrazli ifoda orqali berilayotgani 
ayon bo’ladi. 
SHayton
va 
saroy
so’zlarining qo’shilishidan hosil bo’lgan 
qo’shma so’z ham, Tohir Malik yaratgan asarning nomi bo’lmish 
SHaytanat
ham 
xuddi shunday hajviy obrazlarni aks ettiradi. Bu okkazionalizmlar asosida hosil 
bo’lgan obrazlarni ko’z oldiga keltirgan o’quvchi ularni yaratgan ijodkorning 
so’z yaratish mahoratiga tan bermay iloji yo’q. Demak, o’ylab, topqirlik bilan 
yaratilgan okkazionalizmlar lug’aviy birliklarga nisbatan hissiy olam belgilarini 
aniqroq ko’rsatadi, betakror obrazlarni yaratadi, hissiyotlarni ta’sirchanroq 
ifodalaydi. 
Ana shunday mohirlik bilan yaratilgan okkazionalizmlardan 
Yaxshi 
Yamoniy, boshi buzuq, musulmonsheva, tekin hurmat
ni ko’rsatish mumkin. 
Yaxshi Yamoniy
antonimik juftlik asosida yasalgan. Undagi 
yomon
so’zining 
yamon 
tarzida (og’zaki nutqda ishlatiladigan shaklning) olinishi va -
iy
affiksining 
qo’shilishi bilan kulgili obraz yaratilgan. 
Tekin hurmat
so’z birikmasi 
"Hurmatning pullisi ham bo’larkan-da, unaqasi qanaqa bo’larkan?" degan 
fikr uyg’otadi. Ana shuning o’zi okkazionalizmlarning obraz yaratishidir. 
O’quvchi odamlar orasidagi barcha munosabatlarni tasavvur qilib chiqadi. 
Matn esa tasavvurga to’g’ri kelmaydigan obrazni gavdalantiradi: 
Erkinjonning 
o’zi hurmatga loyiq bir ish qilmagan bo’lsa ham, ota-onasi mashhur odam 
bo’lgani uchunoq unga ortiq hurmat bilan muomala qilganlar uchrab turadi
. 
Bu 
"tekin hurmat
" uni hurmatsizlikka o’rgatadi.
(P.Qodirov) 

---

Ostin-ustin polkovnik, bir miri kam polkovnik 
okkazionalizmlari esa
tekin 
hurmat 
kabi tasavvurda bo’lmagan holatni vujudga keltiradi:
 ─Bor, ─ dedi bir miri 
kam polkovnik, sig’imi o’n litr.
( Mushtum) 
Okkazionalizmlar asarning nafaqat ta’sirchan bo’lishini ta’minlaydi, 
balki muallif hissiyotini ifodalab, voqea, hodisa, predmet va tushunchalarning 
mohiyatini har tomonlama ochib berishga va betakror obraz yaratishga xizmat 
qiladi.