O`zbek tili va adabiyoti kafedrasi аrеаl lingvistikа fanidan mаgistrаturа 1-kurs uchun

Tayanch dialekt – o‘zining lingvistik xususiyatlari bilan adabiy til normalariga yaqin dialekt tushuniladi. Jumladan, qorluq lahjalariga xos dialektlarni o‘zbek adabiy tili uchun tayanch dialekt sifatida qarash mumkin. Areal lingvistikada muayyan arealdagi shevlar uchun asosiy o‘rinni egallagan dialektni ham shu areal uchun tayanch dialekt deb hisoblash mumkin.


Tarixiy fonetika – til yoki dialektlarning (diaxron) tarixiy davrlardagi tovushlar tizimini o‘rganuvchi soha.


Tarixiy leksika – til yoki dialektlarning (diaxron) leksik xususiyatlarining tarixiy holatini o‘rganuvchi tarmoq.


Ta’sir zonalari – biror til yoki dialektning boshqasiga ta’sir qiluvchi zonalari. Bunday areallarda ikki tillilik, ikki xil shevaning aralashishi, chatishuvi kabi lingvistik hodisalar ro‘y beradi.


Tarixiy-an’anaviy tamoyil – bu tamoyilga asoslangan imlo qoidalariga ko‘ra so‘zlarning yoki so‘z shakllarining qadimdan odat bo‘lib qolgan shakllada, an’anaga mos ravishda yozishni hozirgi imlo uchun me’yor deb belgilaydi.


Til shajaralari – tillarning tarmoqlarining kelib chiqishi nazariyasi. Tillarning tarmoqlarga ajralishini ko‘rsatuvchi illustrativ xarakterdagi ko‘rgazma. Shajara –daraxt (arabcha) shaklida tillarning kelib chiqishini izohlash.


Til oilalari – tillarning qarindoshligiga qarab guruhlarga ajralishi. Ma’lum lingvistik xususiyatlari o‘xshash bo‘lgan, kelib chiqishi bitta shajaraga aloqador tillar bitta oilaga mansub bo‘ladi.


Tirik tillar – hozirda amalda qo‘llanilayotgan tillar.


Til landshafti – alohida lingvistik xususiyatlarga ega bo‘lgan til yoki dialektning muayyan arealdagi o‘rni. Muayyan til uchun ma’lum bo‘lgan izoglossalar yig‘indisi va ularning shu til territoriyasida joylashish xarakteri tushuniladi. “Landshaft” atamasi, aslida, geografik atama bo‘lib, u ikki qismdan: land – yer, maydon va schaft – aloqadorlikni, bog‘liqlikni anglatuvchi qo‘shimcha birikishidan hosil bo‘lgan.


Til oroli – Agar har bir dialekt faqat o‘ziga mansub chegaralarda qolsa, bunday til landshaftini lingvistik yoki dialektologik orol deb hisoblash mumkin bo‘ladi. Bunday “til orollari” paydo bo‘lishiga xalqlarning “buyuk ko‘chish”lari, siyosiy-ijtimoiy kelishmovchiliklar, urushlar kabi hodisalar sabab bo‘ladi.