O`zbek tili va adabiyoti kafedrasi аrеаl lingvistikа fanidan mаgistrаturа 1-kurs uchun

8-ma’ruza
Tillarning o’zaro ta’siri va o’tish zonalari hududining hosil bo’lishi
Reja:
1. Tillarning o’zaro ta’sir zonalari haqida
2. Areal sinonimlar
3. Irradiatsiya hodisasi haqida

Tayanch tushunchalar: lingvistik yoki dialektologik orol, o’tuvchi zonalar, ta’sir zonalari, aralash zona, areallar, fonetik shakllar, grammatik shakllar, areal lingvistik karta, til landshafti, til oroli, o’z qatlam, o’zlashma qatlam, transkripsiya, irradiatsiya, innovatsiya markazi

Tillarning o’zaro ta’sir zonalari haqida
Dialektlar tarixi shu til egasi bo’lgan xalqning tarixi hamdir. Uni o’rganish tarix va tilshunoslik uchun beqiyos ahamiyatga ega.
Areal lingvistika va dialektologiya tarixiy fanlar bilan ham mustahkam bog’liqdir. Hozirgi shevalar materiallari tarixchi uchun ham qimmatli manba hisoblanadi. Qadimda aholi qanday guruhlarga bo’lingan, qayerlarda istiqomat qilgan, qanday madaniy harakatlar bo’lgan, har xil tarixiy davrda shu xalqning turli qismi orasida o’zaro va qo’shni xalqlar bilan qanday aloqalar sodir bo’lgan – shulariing hammasi ma’lum darajada dialektlarda aks etgan bo’ladi. Hamma gap shundaki, dialektal farqlarning territorial tarqalishi shu xalq tomonidan bosib o’tilgan tarixiy yo’lning izi, qoldig’i hisoblanadi.
Dialektizmlar ma’lum areallarda joylashgan qator shevalarga xos so’zlar hamda fonetik va grammatik shakllarni o’z ichiga oladi. Bunday so’z va grammatik formalar, asosan, o’sha arealdagi shevalarga xos xususiyatlar hisoblanadi. Masalan: güriñ (ad. orf. suhbat, Qashqadaryo), käpčä (ad. orf. belkurak, Xorazm, Qashqadaryo), їnäk (ad. orf. sigir, Qashqadaryo) va boshqalar.
O’zbek xalqining o’z tarixida turli xalqlar bilan uzoq davom etgan iqtisodiy, madaniy va boshqa munosabatlari tufayli o’zbek shevalariga boshqa (fors-tojik, arab, mo’g’ul, rus) tillaridan anchagina til elementlari o’tib qolgan. Bu elementlar o’sha tillardan kirgan sheva qatlamlarida o’rnashib qoladi. Masalan, javgandum (fors-tojikcha bug’doy bilan arpaning aralashmasi, Qashqadaryo), kälävüsh (fors-tojikcha – do’ppi, Qashqadaryo), sätil (fors-tojikcha – chelak, Samarqand), xoräk (fors-tojikcha – ovqat, Qashqadaryo), käpčä (fors-tojikcha – belkurak, Xorazm, Qashqadaryo), müjärrät (arabcha – balog’atga yetish, Qashqadaryo), ĝulva (arabcha – suv trubasi, Qashqadaryo), ĝunajin (mo’g’ulcha – ikki yoshli sigir, Qashqadaryo), ĝunän (mo’g’ulcha – to’rt yoshli ot, Samarqand, Qashqadaryo), särpinkä (ruscha – chit, gazlama, Qashqadaryo) va boshqalar.
Bu elementlar turli tillarga oid bo’lib, o’zbek adabiy tilida uchramaydi; ammo o’zbek xalqining og’zaki tilida, shevalarda o’z ma’nolari bilan saqlanib qolgan.
Areal lingvistik tadqiqotlarga ko’ra shevalar mahalliy va umumxalq til xususiyatlarining birligidan iborat. Shuning uchun ularni o’rganish mahalliy til xususiyati bilan umumxalq tilining birligi va o’zaro bog’liqligini tadqiq etish demakdir.
Umumxalq tiliga o’xshash dialekt ham o’zining og’zaki va yozma shakliga ega. Uning yozma formasi, asosan, transkripsiya bilan yozib olingan dialektologik va folklor tekstlarida namoyon bo’ladi.