O‘zbek poetikasi asoslari

Kamol kasbiga dalolat-u nuqsonidin izhori malolat

Kamol et kasbkim, olam uyidin —

Sanga farz o'lmag'ay g'amnok chiqmoq.

Jahondin notamom o'tmak biaynih,

Erur hammomdin nopok chiqmoq.

FARD

FARD (ar.) – yakka, yolg‘iz, yagona. Bir baytdangina iborat eng kichik mustaqil she’r shakli, a-a yoki a-b tarzida qofiyalanadi. Fard bir baytdan tashkil topgan bo‘lsa-da, unda shoirning axloqiy-ta’limiy fikrlari, falsafiy qarashlari qalamga olinib, ixcham poetik xulosa ifodalanadi. Shu ma’noda fardlar ko‘pincha aforizm xarakteriga ega bo‘ladi.

Turkiy adabiyotshunoslikda fard haqidagi ilk nazariy qarashlar “Funun ul-balog‘a” asarida keltirilgan bo‘lib, muallif fardning ikki misradan iborat mustaqil she’r ekanligini ta’kidlagani holda uning faqat a-b tarzida qofiyalanishini aytib o‘tadi.

Fardlar ba’zan katta hajmli asarlar tarkibida kelib, shu asarlar mazmuniga mos holda falsafiy-axloqiy g‘oyalarni ifodalash yoki asarlar so‘ngida kelib, xulosa yasash, “qissadan hissa chiqarish” vazifasini bajarishi ham mumkin. Turkiy adabiyotdagi ilk fard Xorazmiyning “Muhabbatnoma” asari so‘ngida keltirilgan bo‘lib, xulosa yasash vazifasida kelgan.

Fard janrining rivojlanishida Alisher Navoiy ijodining alohida o‘rni bor. Shoirning “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotida 86 ta, “Mahbub ul-qulub” asarida 60 dan ortiq va boshqa nasriy asarlari tarkibida yana o‘nlab fardlar mavjud. “Xazoyin ul-maoniy”dagi 86 ta farddan 82 tasi qofiyali, to‘rttasi (82-, 83-, 84- va 86-fardlar) esa qofiyasizdir. Fardlarning barchasi “Favoyid ul-kibar” devoniga kiritilgan bo‘lib, muayyan ma’noda “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotini yakunlovchi xulosaviy janr vazifasini o‘tagan.