Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

32.Sivilizasiya tushunchasi. hozirgi  vaqtda  «sivilizatsiya»  tushunchasi  ijtimoiy-gumanitar  fanlarda markaziy o‘rin tutmoqda. uning yordamida insoniyat tarixi  jarayonlarining  turli-tuman  kechishi  masalalari  to‘laroq  qamrab  olinadi. tarixan ilk sivilizatsiyaning shakllanishi  miloddan  avvalgi  17 yuzyllikka  to‘g‘ri  keladi. sug‘orma  dehqonchilikka  asos lan- gan  hayot  neolit  inqilobini  yuzaga  keltirgan.  Chorvachilik  va  
dehqonchilikning  kelib  chiqishi  insoniyat  tarixida  birinchi  mehnat  taqsimoti edi. 
dehqonchilikni  yo‘lga  qo‘yishda  murakkab  irrigatsion  ishlarni  bajarish uchun doimiy, o‘troq yashash zarur edi. O‘troqlikka o‘tish  bilan paydo bo‘lgan manzilgohlar anchagina qulayliklarga, ba’zan esa  tashqi devorlarga ega bo‘lganlar. bu esa boyliklar va tajriba nafaqat  jamoa  tasarrufi  ko‘rinishida,  balki  maxsus  predmetlar  (texnika)  shakli  va  miqdori  ko‘rinishida  ham  to‘planib  borganini  anglatadi.  Faoliyat  turlarining  ko‘payishi  natijasida  toshdan,  yog‘ochdan,  suyakdan mehnat qurollari yasash, yerga ishlov berish, chorvachilik  va  dehqonchilik  xomashyolariga  qayta  ishlov  berish,  kulolchilik  buyumlari yasash, uy-joylar qurish va hokazolarga erishildi.  
Hunarmandchilik  va  quruvchilikning  (ikkinchi  va  uchinchi  mehnat  taqsimoti)  maydonga  kelishi  yuqoridagi  jarayonlarning  natijasi  bo‘ldi.  bularning  barchasi  sivilizatsiya  kelib  chiqishining  iqtisodiy  jihati  hisoblanadi.  uning  ijtimoiy  ifodasi  esa  ibtidoiy  kishilarda bo‘lgan zootsentristik, totemistik shakllarni bartaraf etib,  ular  o‘rniga  antropotsentristik,  urug‘  shakllarini  paydo  bo‘lishini  bildirgan. Sivilizatsiya kishisi iste’molchidan universal qadriyatlarni  yaratuvchiga aylangan. uning uchun axloqiy, so‘ngra esa huquqiy  me’yorlar va ularni amalga oshirish uchun ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar  
zarur bo‘lgan. 

31. 
    Ilk shaharlar va davlatlar shakllanishining ijtimoiy, iqtisodiy, harbiy-siyosiy va madaniy
    omillari. У рта Осиёдаги илк давлат уюшмаларидан Кадимги Бактрия давлатидир.Бактрияликларнинг
    юрти Сурхон водийси, Афгонистоннинг шимолий шарки, Тожикистоннинг жанубий худудларида
    жойлашиб, турли ёзма манбаларда Бахди,Бактриш,Бактриена,Бактрия,Бахли_;Бахлика деб тилга
    олинган. Бронза давридаги ижгимоий иктисодий ривожланиш (Сополли,Жаркутон,Олтинтепа ва
    бошкалар) кейинги даврларда янада жадаллик билан ривожланади. Натижада мил.аввЛХ-VIII
    асрларда Бакгрия худудида харбий ахдмиятга эга б^лган сиесий бнрлашмалар ташкил топади.
    Мил.авв.УШ-УИ Кадимш Бактрня давлати Шаркдаги кучли давлатлардан бирига айланади.Ушбу
    жараённи археологик ва ёзма манбалар маълумотлари хам тула тасдиклайди. Айрим
    татдкикотчиларнинг фикрларига Караганда, бу давр Бакгрия таркибига Маргиена ва Сугдиёна хам
    (тарихий маданий вилоят сифатида) кирган бу\шши мумкин. Маълумотларга Караганда, Бактриянинг бойликлари кадим даврлардаек Шаркдавлатларида машхур эди. Буюк Ипак йу\лидан анча илгариек кадимги йулларнинг Бактрия утганлиги бежиз эмас. Сунгти йилларда олиб борилган археолог тадкикотлар натижасида кадимги Бактрия худудларидаги манзилгохлар ва к^хда шахарлар сони анчагана купайди. Давлатнинг пойтахти Бактра ва Кдшлтепа, Бандихон каби к^плаб ёдгорликлардан топилган к^п сонли турли-туман топилмалар бу худудларда ижтимоий-шсгисодий муносабатлар, шунингдек утрок ва к^чманчи ахоли Уртасида, хдмда, Якин Шарк ва Одд Осие билан узаро иктисодий, маданий алокалар гуркираб ривожланганлигидан далолат беради Бактрия давлати тепасида подшо турган. Подшолик тахти отадан угилга мерос булиб утган.Подшолик мулклари вилоятларга булиниб, уни вилоят хокимлари - гиппархлар бошкарганлар.Гиппархлар эса тугридан-тугри подшохларга итоат этганлар.Бошка жойларга Караганда Юнон-Бактрия шахарлар куп булган. Шунинг учун кадимги тарихчилар Помней ва Аполлодерлар Бактрияни «минг шахдрлар мамлакати», деб бежиз айтишмаган. Бу шахдрларда хунармандчилик ва савдо-сотик ривож топган. Бактрия савдо-сотик хам жуда ривожланган эди. Бактрия шимолда жанубга, шаркдан гарбга утадиган карвон йулининг кок Уртасида жойлашган савдо-сотикнинг ривожланишига имкон берган. Бактрия савдогарлари ва подшолари Х,индистон, Хитой, Парфия давлатлари, Оке ва Яксарт буйи халклари билан савдо, иктисодий, ва маданий алокалар олиб борганлар. Бактрия подшолари савдода кулланиладиган олтин ва кумуш тангалар чикарганлар. Бактрия маданиятининг илдизлари узок утмишга бориб такалади. Буни биз миллоддан аввалги X-V минг йилликларга мансуб Зараутсой суратлари мисолида курамиз. Бактрия Юнон ва махаллийбактр маданиятининг аралашуви натижасида эллин маданияти вужудга келган. Хайкалтарошлик, рассомчилик каби тасвирни санъат хам ривож топган. Баюрияда хиндларнинг буддизм, зардуштийлик ва юнонларнинг куп худолик динлари аралашиб кетганэди. Бактрия давлати 130-140 йиляшади. Лекин бу ерда яшаган, халклар юксак маданият яратиб кушни халклар, маданиятига баракали таъсир курсатган. Бу маданиятнинг ривожида Урта Осие, хусусан узбек халки бобокалонларининг хам ката хизмати бор
    

34. «Avesto» kitobida qadimiy davlatchilik tariximizga oid ma"lumotlar. «Avesto»da ulkamiz
tarixiga oid kkmmatli ma'lumotlar keltirilgan. Olimlarning sa'y-xargkatlari tufayli bugungi kunda biz
zardushtiylaniing mukaddas kitobi «Avesto» matnlarini ukish imkoniyatiga egamiz.Uning ayrim kismlarini
fransuzolimi A.Dyuperron tarjima kshshshga muvaffak bulgan.Tadkikotchi olim Men Boys kup yillar
davomida Xindistondagi zarduiggiylik jamoalari xayoti va urf-odatlarini urgandi. Bu xakda u uzining
«Zardujshylar. E'tikodlari va urf-odatlari» kitobida xikoya kiladi. «Avesto»ning asosini Zardushtning
goyalari tashkil kilib IV-aerda tuplangan, u21 kitobdan iborat. «Avesto»ning matnlariga yozilgan tafsirlar
«Zand» deb napadi. «Avesto»ning kimmati shundaki, u Uzbekiston ezdim gi tarixini urganishda dastlabki
yozma manbalardaya bin xisoblanadi. Zardusht targibotlari zarduiggiylik danidagi xalklaming e'tikodlari
bulgan «Avesto» («Asos») kitebida uz aksini topgan. Unda Urta Osiyo xalklari tarixiga doyr ma'lumotlar
xam jamlangan. «Avesto» Axuramazda tomonidan mamlakatlar va odamlar uchun makonlar yarattani
xakida ma'lumot. Awalo men Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va makonlardan Vanxvi Daiti
(Amudaryo) daryosi ortida Arenam Vayjoni yaratdim. Ikkinchidan, men, Axuramazda, ulkbiardan eng afzali
bulgan Sugdiylar yashaydigan Gava mjonini yaratdim. Uchinchidan, men Axuramazda mamlakatlar va
ulslardan eng afzali kudratli va Artaga tegishli Mouruni yaratdim. Turtinchidan men eng yaxshi mamlakatlar
va ulkalardan bulgan guzal vabayroklari baland kutarilgan Baxdni yaratdim.

Kurinib turibdiki Ushbu ma'lumotda ulkamiz shaxerlari xakida va ularning nomlari xakida malumotlar keltirilgan.Bu erda Arenam Vayjo deganda Xorazm udkasi, Gava deganda Sugdiyona, Mouru esa Margiyona, Baxdi deganda Baktriya davlatlam nazarda tutilgan

35. Vatanimiz hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyatining shakllanishi, Uzb-n xududida
dastlabki shaxarlaming shakllanishi bronza davriga borib takaladi. Mas., mil.aw. P ming>'illikka tegishli
Sopollitepa yodgorligi shaxar kurinishnda bulgan Sopolln tepa axoliey sugorma dexkonchilik va kiemzn
chorvachilik bilan shugullangan. YAna shunday shaxar kumnishiga ega bulgan edgoriiklardan bim Baktriya
shaxridir. Bu shaxar mustaxkam devolrlar bilan uralgan bulib, bu shaxaming nomi Baxtr daresi nomidan
kelib chikkan. Bu shaxar xakida yunon olimi Kvint Kursiy Ruf mabigumot berib utadi. Samarkand, Buxoro
shaxarlariga mil.avv. UP aerlarda asos solingan. Samarkand dastlab marokand deb atalgan bulib,
Sugdienaning markaziy shaxri bulgan. Xiva shaxriga mil.avv.U aerda asos solingan. Toshkent shaxriga
Kang davlati davrida asos solingan bulib, bu shaxar Kang davlatining markaziy shaxarlaridan bin bulgan.

Bu shaxar dastlab CHoch, SHosh degan nomlar bilan tarixiy manbalarda uchraydi. Marv shaxriga xam mif.aw.UP aerda asos solingan bulib, bu shaxar Margienaning markaziy shaxri bulgan. Bu shaxar koldiklari xozirgi Turkmaniston Respublikasida joylashgan

36. Qadimgi Baqtriya davlati. Qadimgi Baqtriya haqida yozma va arxeologik ma"lumotlar.

Baktriya davlati tepasida podsho turgan. Podsholik taxt i otadan ugilga meros bulib utgan.Podsholik mulklari viloyatlarga bulinib, uni viloyat xokimlari -gipparxlar boshkarganlar.Gipparxlar esa tugridan-tufi podshoxdarga itoat etganlar.Boshka joylarga Karaganda YUnon-Baktriya shaxarlar kup bulgan. SHuning uchun kadimgi tarixchilar Pomney va Apolloderlar Baktriyani «ming shaxarlar mamlakati», deb bejiz aytishmagan. Bu shaxarlarda xunarmandchnlik va savdo-sotik rivoj topgan. Baktriya savdo-sotik xam juda rnvojlanganedi. Baktriya shimoldajanubga, sharkdan garbga utadigan кагл'оп yulinnngkokurtasida joylashgan savdo-sotikning rivojlanishiga imkon bergan. Baktriya savdogarlari va podsholari Xindiston, Xitoy, Parfiya davlatlari, Оке va YAksart buii xalkiari bilan savdo, iktisodiy, va madaniy alokalar olib borganlar. Baktriya podsholari savdoda kullaniladigan oltin va kumush tangalar chikarganlar. Baktriya madaniyatining ildizlari uzok utmishga borib takaladi. Bum i biz milloddan avvalgi X-V ming ynlliklarga mansub Zarautsoy suratlari misolida kuramiz. Baktriya YUnon va maxalliybaklr madaniyatining aralashuvi natijasida ellin madaniyati vujudga kelgan. Xaykaltaroshliq rassomchilik kabi tasvirni san'at xam rivoj topgan. Baktiiyada xindlaming buddizm, zardushtiylik va yunonlarning kup xudoiik dinlari aralashib ketgan edi. Baktriya davlati 130-140 yil ya shali. Lekin bu erda yashagan, xalklaryuksak madaniyatyaratib kuCHini xalklar, madaniyati ga barakali ta'sir kursatgan. Bu madaniyatning nvojida Urta Osiyo, xususan o'zbek xapki bobokaionlarining xam kata xizmati bor

37. 
    Qadimgi Baqtriya davlatining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti.
    
38. 
    Urta Osiyodagi ilk davlat uyushmalaridan Kdsimgi Baktriya davlatidir.Yeaktriyaliklarning yurti Surxon vodiysi, Afgonistonning shimoliy sharki, Tojikistonning janubiy xududlarida joylashib, turli yozma manbalarda Baxdi, Baktrish,Baktriyona,Baktriya,Baxli,Baxlika deb tilga olingan.Bronza davrndagi ijtimoiy iktisodiy rivojlanish (Sopolli,Jarkuton,Oltintepa va boshkalar) keyingi davrlarda yanada jadallik bilan rivojlanadi. Natijada mil.avv.IX-VIII ayerlarda Baktriya xududida xarbiy axamiyatga ega bulgan siyosiy birlashmalar tashkil topali. Mil.avv.VIII-VII Kadimgi Baktriya davlati Sharkdagi kuchli davlatlardan biriga aylanadi.Ushbu jarayonni arxeologik va yozma manbalar maыgumotlari xam tuda tasdiklaydi. Ayrim tatdkikotchilarningfikrlariga Karaganda, bu davr Baktriya tarkibiga Margiyona va Sugdiyona xam (tarixiy madaniy viloyat sifatida) kirgan bulishi mumkin. Ma’lumotlarga Karaganda, Baktriyaning boyliklari kadim davrlardayok Shark davlatlarida mashxur edi. Buyuk Ipak yulidan ancha ilgariyok kadimgi yullarning Baktriya utganligi bejiz emas. Sunggi yillarda olib borilgan arxeolog tadkikotlar natijasida kadimgi Baktriya xududlaridagi manzilgoxdar va kuxna shaxarlar soni anchagina kupaydi. Davlatning poytaxti Baktra va Kiziltepa, Bandixon kabi kuplab yedgorliklardan topil gan kup sonli turli-tuman topilmalar bu xududlarda ijtimoiy-iktisodiy munosabatlar, shuningdek utrok va kuchmanchi axoli urtasida, xamda, Ya kii Shark va Old Osiyo bilan uzaro iktisodiy, madaniy alokalar gurkirab rivojlanganligidan dalolat beradi.
    
39.