|
Sinekdoxa
Bir predmetning nomi boshqa bir predmetga qism bilan butun munosabati
asosida ko‘chirilishi mumkin. Bunday holat tilshunoslikda sinekdoxa yo‘li bilan
ko‘chirish deyiladi (yunoncha synekboche –– “nazarda tutish“).
Sinekdoxa yo‘li bilan hosil qilingan ko‘chma ma’no deganda, “bir narsaning
nomi bilan uning biror qismi (bo‘lagi) ni atash yoki aksincha, qismning nomi bilan
shu qismga mansub bo‘lgan butunni atash” tushuniladi.
Sistem tahlil nuqtai nazaridan sinekdoxik ko‘chma ma’no nutqiy ma’no
sanalmaydi. Chunki bu usuldagi ko‘chma ma’noning hosil bo‘lishi hech qanday
qonun-qoidaga bo‘ysunmaydi.
Sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirish metonimiya yo‘li bilan ko‘chirishning bir
ko‘rinishi deb yuritiladi.
Xalq topishmoqlari tilida so‘zlar butun va qism munosabatiga ko‘ra ham
farqlanadi va bunday so‘zlar xalq topishmoqlari tilida keng qo‘llangan
27
.
So‘zlardagi bu xususiyat ularning ma’no tomoniga tegishlidir. Chunki, turli
mavzuviy guruhga oid so‘zlar bitta butun nomlari yoki qism nomlari doirasida
umumlashtirilishi mumkin (odam, hayvon, daraxt, qo‘l, dum, qanot, shox, barg
kabi). Masalan: Bir palakda o‘n ikki hamak. – Yil, o‘n ikki oy (o‘zb.t., 24-bet).
Topishmoq mazmuni shunday talqin qilinadi: Bir butunlik, bu butunlik o‘n ikki
qismga bo‘lingan – bu nima?
Xalq topishmoqlarining mazmuniy tarkibini o‘rganish uchun masalaga shu
jihatdan ham yondashish kerak bo‘ladi.
Shunisi xarakterliki, xalq topishmoqlarida aniq narsa nomlari qism nomi
bilan birga o‘ziga xos obrazli tuzilma hosil qiladi. Bu yerda bir predmet
tuzilishining boshqa predmet tuzilishida obrazli ifodalanishi, bir materialdagi uzviy
aloqadorlikning boshqa materialdagi uzviy aloqadorlik vositasida berilishi sodir
bo‘ladi.
Tilshunoslarning ta’kidlashicha, sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirishning o‘ziga
xos xususiyatlaridan biri, uning miqdor belgisiga asoslanishidir
28
.
35
O‘zbek tilshunosligida sinekdoxa kabi hodisalarni butun va qism nomlarisiz
tushuntirib bo‘lmaydi.
Xalq topishmoqlarida alohida ajraluvchi qismlar, birmuncha kattaroq
obyektlarga ham tegishli bo‘lishi mumkin. Uning ta’kidlashicha, topishmoqda
yashiringan predmet obyektlarining qismlari alohida obyektlarga tubdan
o‘zgargan holda birlashadi. Masalan: Bir shahar, shaharda o‘n ikki minora,
minorada o‘ttiz deraza, har derazadan yigirma to‘rt o‘q uziladi. Bu nima?– Bir
yil, o‘n ikki oy, o‘ttiz kun, yigirma to‘rt soat. Bu topishmoqda yashiringan
narsaning (bir yil, o‘n ikki oy, o‘ttiz kun) birinchi obyekti o‘zgargan holatda
(termalab) o‘zining bazi qismlari bilan tasvirlangan; lekin ikkinchi obyekti
(24 soat) o‘zining aynan xarakterli qismi bilan ifodalanmagan.
Ko‘plab topishmoqlarning ma’nosini ochish va javobini topishda, demak,
so‘zlarning ana shu ma’no xususiyati ham muhim rol o‘ynaydi. Ba’zan
topishmoqlardagi ajraluvchi qismlar kattaroq obyektlarga mansub bo‘ladi.
Chunonchi: Tomga tayoq suyovli – Mol dumi (o‘zb.t., 56-bet); Suvga tushsa
mingta, suvdan chiqsa bitta. –– Otning dumi (o‘zb.t., 53-bet).
O‘zbek xalq topishmoqlarida alohida ajraluvchi qismlarni topishmoqlar
matnida ko‘rishingiz mumkin: O‘zi bitta, kallasi ikkita, dumi bitta, oyog‘i oltita. ––
Ot mingan odam (o‘zb.t., 32-bet); Shoxlari bor, qo‘chqordek, bo‘yi misli
daraxtdek. –– Kiyik (o‘zb.t., 60-bet); Bir tepada olti qo‘chqorning shoxi almashib
yotir, yetti qo‘chqorning shoxi yalmashib yotir. –– Qora uy (o‘zb.t., 131-bet). Bu
topishmoq misollarni yuqoridagi topishmoqlarning aksincha holati deb tasavvur
qilishingiz mumkin.
Ular konkret bir butunlikka qarashli bir predmetning o‘zida mavjud
uzviy aloqadorlikni bildiradi. Shuning uchun ham, bunday obrazli tuzilma
asosidagi denotat (topilishi lozim bo‘lgan predmet) lar o‘zaro aloqador, lekin
butun holdagi narsa-predmet bo‘lishi ham mumkin. Masalan: Otasi egri-
bugri, onasi silliq juvon, o‘g‘li qo‘shiqchi, qizi o‘yinchi. ─ Ariq, suv, baqa,
27
Абдуллаев Ж.Х. Ўзбек халқ топишмоқларининг лексик-семантик хусусиятлари // Номз. дисс. Т.-1993.
28
Коллектив муаллиф. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т. -1992. -Б. 85.
36
baliq ( o‘zb. t., 19-bet). Biroq, shunga qaramay, ota, ona, bola (o‘g‘il, qiz)
so‘zlari o‘ziga xos qismlardan tashkil topgan bir butunlikdagi narsa-
predmetlarni obrazli ifodalashda ham ishlatilaveradi. Bu esa butun va qism
nomlari ham nafaqat, boshqa materialdagi qismlardan iborat predmetni, balki
o‘zaro aloqadorlikda bo‘lgan mustaqil butunliklarning ham obrazli atamasi
bo‘lib kelishi mumkinligidan dalolat beradi. Masalan: Onasi qornida bolasi
ko‘ndalang yotibdi. ─ To‘sin, vassa (o‘zb. t., 134-bet); Onasi yettita, bolasi
bir nechta. ─ To‘sin, vassa (o‘zb. t., 134-bet).
Yuqorida belgilangan so‘zlar yashirin dastlabki holatni qismlardan iborat
bir butunlik, bir mohiyat doirasidagi predmetlar turkumiga oid ekanligiga
ishora qiladi.
Xulosa qilib aytganda, leksik ma’noning taraqqiyot yo‘llarida metafora yo‘li
bilan ko‘chirish, metonimiya va sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirish natijasida
polisememiya tug‘ilishini ko‘ramiz. Chunki bunda avvalgi va keyingi leksik
ma’nolar bir leksemaning ma’nolari sifatida birlashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
