Отабаева Айгул топишмоклар lotin

metonimiya yo‘li bilan ko‘chirish, sinekdoxa yo‘li bilan ko‘chirish.

25

  

Bir narsa, belgi, harakatning nomi boshqasiga o‘zaro tashqi (shakli, rangi kabi 

jihatlari  bilan)  o‘xshashligi  asosida  ko‘chirilsa,  metafora  yo‘li  bilan  ko‘chirish 

deyiladi ( yunoncha metaphora – “ko‘chirish”).  

Metafora  –  topishmoqda  eng  asosiy  usullardan  biri  bo‘lib,  miniaturalarning 

egalik xususiyatiga qarab, qaytarilmas poetik go‘zallik yaratadi. 

Xalq topishmoqlarida metafora yo‘li bilan ko‘chirishning asosiy ko‘rinishlari  

quyidagicha: 

1.    Narsa-predmetning  nomi  boshqa  bir  narsaga  shakliy  o‘xshashlik  asosida 

ko‘chiriladi.    Masalan:  Katta-kichik  besh  o‘rtoq,  uyushsa  bo‘lar  to‘qmoq.  – 

Barmoqlar (o‘zb.t., 42-bet);  Yona yerda yapaloq archa. – Quloq (o‘zb.t., 48-bet); 

Uzun  ichak,  uchi  tugunchak.  –  Ilon  (o‘zb.t.,  66-bet).  Birinchi  topishmoqda  

yashiringan  narsa    shaklining    katta-kichikligi  va  miqdori  aniq  ko‘rsatilgan. 

Natijada,  barmoqlar  →  katta-kichik  o‘rtoqlarga  ko‘chgan.  Ikkinchi  topishmoqda  

quloq    shaklining  yapaloqligi  nazarda  tutilgan  va  quloq  →  yapaloq  archaga  

taqqoslangan.  Uchinchi  topishmoqda  esa  ilonning  shakl-shamoyiliga  ishora 

                                           

24

 Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари Т. -1995. -Б. 75. 

25

 Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т.: “Ўзбекистон”,- 1992. 

---

 

30

qilinadi,      ilon  →  ichakka  o‘xshatiladi.  Shu  yo‘l  bilan  topishmoqda  metaforik 

ko‘chim hosil qilinadi. 

2.        Topishmoqda  yashiringan  predmetning  nomi  boshqa  narsadagi  (ba’zan 

harakatga)  belgiga  ko‘chiriladi.  Masalan:    Asaldan  shirin,  zahardan  achchiq.  – 

So‘z,  gap  (o‘zb.t.,  45-bet).    Topishmoqda  muomala  madaniyatiga    e’tibor 

qaratilgan.  Bu    yerda  “so‘z”  va  “gap”  maza-ta’mni  bildiruvchi  shirin,  achchiq 

kabi  belgilarga  ko‘chib,    asal  va  zaharga  qiyoslangan.    Asal  va  zahar,  shirin  va 

achchiq  so‘zlari  matniy  antonimlar  hisoblanadi.  Oltin  kelganda,  kumush  ketar, 

kumush  kelganda,  oltin  ketar.  –  Quyosh, Oy  (o‘zb.t.,  15-bet);  ushbu  topishmoqda  

oltin va  kumush  nomlari  quyosh va oy nomlarini anglatib, belgi sifatida kelgan.    

Natijada, quyosh → oltinga, oy → kumushga ko‘chgan va o‘zaro o‘xshashlik 

hosil qilgan; U yoqdan, bu yoqdan karvon o‘tdi ko‘rdingmi? – Chumolilar (o‘zb.t., 

82-bet);  chumolilarning  qator-qator  yurishiga  ishora  sifatida  topishmoqda  karvon 

so‘zi qo‘llangan va chumolilarning harakatiga xos ko‘chim o‘z ifodasini topgan. 

1.

 

  Harakat-holatni  ifodalab  kelgan  nom  boshqa  bir  narsa  harakatiga 

ko‘chiriladi.  Masalan: Tap – tap etib tomga chiqdim. – Otga minish (o‘zb.t., 187-

bet);  To‘rt  mergan  bir  quduqqa  o‘q  otar.  –  Sigir  sog‘ish  (o‘zb.t.,  56-bet);  Chiq-

chiq 

etdi, 

uydan 

chiq, 

dedi. 

– 

Chakka 

o‘tishi                                                           

(o‘zb.t.,  23-bet).  Birinchi  topishmoqda    otga  minish  →  tomga  chiqdim    harakat-

holatiga  ko‘chirilgan.  Ikkinchi  topishmoqda    sigir  elini→  to‘rt  merganga,