b) – cha qo‘shimchasi yordamida; Gul shoxida Hasan mastcha. –
Bulbul (o‘zb.t., 73-bet); Kichkina tandircha, ichi to‘la kulcha. – Yong‘oq
(o‘zb.t., 87-bet).
Xalq topishmoqlari tilida o‘xshatish orqali asosiy fikr ifodalovchi
mazmun aniqroq va yorqinroq bo‘ladi. Topishmoq shaklidagi o‘xshatish
mazmunini ifodalagan gaplarda o‘xshatishdan tashqari, natija yoki xulosalash
mazmuni ham bo‘ladi:
34
Oppoq sandiq ochildi, olamga nur sochildi. –
Osmon, quyosh (o‘zb.t.,15-bet); Tepdim, sandiq ochildi, yerga bodom
sochildi. – Do‘lana (o‘zb.t., 94-bet).
Shuningdek, asosiy ko‘rsatkich sifatida xalq tomonidan mustaqil
yaratilgan analogiya – o‘xshashlikka muvofiq keluvchi ifodalarning
qo‘llanganligi tahsinga sazovordir.
34
Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек тили грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, -1996. -Б.140.
42
Shu o‘rinda, Sharq klassik adabiyotiga ziynat baxsh etgan
iste’dodli shoira Uvaysiyning quyidagi chistonini misol tariqasida
keltirmoqchimiz:
Ul na gumbazdur eshigi, tuynugidin yo‘q nishon,
Necha gulgunpo‘sh qizlar anda aylabdur makon.
Sindurub gumbazni qizlar holidin olsam xabar,
Yuzlariga parda tutig‘liq turarlar bag‘ri qon
35
. – Anor (118-bet).
Uvaysiy ushbu chistonida “Anorning” muhim belgilarini zo‘r mahorat
bilan tasvirlay olgan.
Shoira anorning dumaloqligini → eshiksiz gumbazga; anor
donachalarini → qizlarga; ichidagi yupqa pardachasini → qizlar yuzidagi
pardaga; rangining qizilligini esa → qonga o‘xshatgan. Chistondagi bunday
muhim belgilar asosida yashiringan narsaning qanday holatda ekanligini
anglash mumkin.
Ko‘rinadiki, topishmoqlarning o‘xshashliklar (analogiyalar) asosida
qurilishi o‘zgacha ahamiyatga ega. Xalq topishmoqlarida bunday
o‘xshashliklar asosida topishmoq yaratish manbai yetarli darajada boy
bo‘lishi bilan birga, tuzilishlarning barcha lingvistik tomonlarini o‘z ichiga
qamrab oladi.
Yuqoridagi holatlar xalq topishmoqlarida tilning mustaqil elementi
sifatida alohida morfologik qismlardan foydalanishini ko‘rsatadi.
Shuning uchun analogik ifodalash orqali grammatik qurilishni
ifodalashda birinchi darajali ma’no kashf etiladi.
Xalq topishmoqlaridagi analogik ifodalarning ko‘pligi va xilma- xilligi
ko‘p holatlarda xalq topishmoqlarida ma’lum shaklning mavjudligi haqidagi
masalani yechishni biroz yengillashtiradi.
Biroq, shuni belgilash lozimki, analogik ifodalash hamma vaqt mumkin
emas, chunki bunday o‘xshashliklar ma’lum sharoitlardagina ifodalanadi.
Masalan: Kunduzi tayoqlashar, kechasi quchoqlashar.–– Kipriklar (o‘zb.t., 35-
35
Ўзбек шоиралари баёзи. Увайсий. Нодира. Т.: Ўз РФА, “Фан” нашриёти. - 1993. -Б. 18.
43
bet). Ushbu topishmoqda o‘xshatishni hosil qiluvchi birorta morfologik vosita
ishtirok etmagan. Bunda kipriklarning ko‘zni ochib-yumgandagi holatiga
hamda kiprikning ko‘rinishiga mos o‘xshashliklar topilgan: Atrofi
chakalakzor, o‘rtasi yorug‘ yulduz.–– Ko‘z bilan kiprik (o‘zb.t., 34-bet). Bu
yerda ko‘z → yorug‘ yulduz; kiprik→ chakalakzor sifatida o‘xshashlik hosil
qilgan.
Ikki yoki undan ortiq predmetni ular o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqli
tomonlarini aniqlash maqsadi bilan qiyoslash tashqi olamni bilishning eng keng
tarqalgan mantiqiy usullaridan biridir.
O‘zbek tilidagi qiyosiy tizimlarni 2 turga ajratish mumkin: 1) o‘xshatish
tizimlar; 2) sof qiyosiy tizimlar.
Formal logika nuqtai nazaridan mantiqiy xulosa chiqarishning asosiy
usullaridan biri dediktiv xulosa chiqarish, ya’ni sillogizmdir. Bunda ikki
hukmdan uchinchi bir hukm xulosa qilib chiqariladi. Topishmoqda bu narsa
quyidagicha namoyon bo‘ladi. Masalan: Pak-pakana bo‘yi bor, yetti qavat to‘ni
bor. – Piyoz. Topishmoqda jumboqlangan narsaning ikki belgisi: 1) bo‘yi
pakanaligi, 2) qat-qatligi aniq ifodalangan. Bu ikki belgisi asosida uchinchi bir
xulosa, ya’ni piyoz haqida gap borayotganligini anglash mumkin bo‘ladi.
Keyingi topishmoqda esa qozonning bittaligiga va to‘rt ushlagichiga ishora
qilinadi: O‘zi bitta, qulog‘i to‘rtta. – Qozon.
Uning ushbu ikki belgisi asosida (bittaligi, to‘rtta quloqligi) uchinchi (qozon
haqida) xulosaga kelinadi.
Arastu (Aristotel) ta’kidlaganiday, sillogizm tuzishda hammaga ma’lum
bo‘lgan qismni keltirib o‘tirish shart emas, chunki uni tinglovchining o‘zi fikran
qo‘shib tushunaveradi va sillogizm entimema shaklini oladi
36
.
Xullas, entimemada ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan, aytib o‘tirishga zarurat
bo‘lmagan qism tushirib qoldiradi. Masalan: Bir otadan besh o‘g‘il. – Qo‘l,
barmoqlar. Bu erda “tirnoq” so‘zi keltirilmagan bo‘lsa ham uning ma’nosi
topishmoqda berilgan qo‘l va barmoqlar so‘zlari orqali anglashiladi; Akasi uy
36
Аристотель. Риторика. В кн.: Античные риторики. – М., - 1978.-Стр. 22.
44
poylaydi, ukasi o‘ynab yuradi. – Qulf, kalit. Ushbu topishmoqning mazmunidan
“uyning yolg‘izligi, uyda hech kimning yo‘qligi” propozitsiyasi tushuniladi.
Topishmoqda qulf→akasi, kalit→ukasi kabi o‘xshashlik hosil qilgan; qulf va kalit
so‘zlari orqali esa “eshik” ma’nosi anglashiladi. Demak, o‘xshatish sodda gaplarda
ifodalanadigan fikr deyarli hamisha entimema shaklida bo‘ladi. Bunda bir hukm
boshqa hukmga nisbatan, undan kelib chiqqan va unga bog‘liq holda ifodalanadi.
Sof qiyosiy sodda gaplarda bir predmet ikkinchisi bilan o‘xshatish maqsadida
emas, balki birini ikkinchisidan farqlash maqsadida qiyoslanadi. Bunda shu narsa
xarakterliki, qiyoslanayotgan predmetlarning har ikkalasi ham ayni bir belgiga ega
bo‘ladi. Ammo bu belgi qiyoslanayotgan predmetlarga aynan bir xil darajada
emas, balki turli darajada tegishli bo‘ladi. Albatta, qiyoslanayotgan predmetlar
belgining tegishlilik darajasidagi ana shu farqqa ko‘ra bir-biriga qarama-qarshi
qo‘yiladi va shu tariqa predmetlar o‘rtasidagi farq ko‘rsatiladi: Yopilsa,
ochilmaydi, ochilsa, yopilmaydi. – Tun, kun; Ukasi akasini qitiqlaydi. – Qulf, kalit;
Ikki singil, og‘ir-yengil. – Tarozi, ikki pallasi. Ushbu misollardan jumboqlangan
narsaning bitta emas, balki bir nechta ekanligi anglashiladi. Chunki bu
topishmoqlarda ikki xil holat kuzatilib, har bir holat bir-biriga qarama-qarshi
qo‘yilgan.
Bu ziddiyatning mohiyati esa muayyan mazmun uzvlaridan ayrimlarining
bevosita ifodalanishi va ayrimlarining bavosita ifodalanishi o‘rtasidagi
qarama-qarshilikdan iborat. Demak, topishmoqda hodisa va holatlar ko‘pincha,
o‘xshatish, taqqoslash usullari orqali yashirinib tasvirlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |