Отабаева Айгул топишмоклар lotin

podtekst  ––  matn  ostidagi  ma’no ifodalaydigan  hodisaga  nisbatan  ishlatiladi. 

Bitta    farqlovchi    uzv    ham    sistema    shartlariga    ko‘ra,  har    ikkala    hodisaning  

alohida-alohida  ekanligini  ko‘rsatadi.  Masalan:  Devor  oldida  qozoncha  

qaynayapti.  ––    Ko‘rsichqon.    Bu    yerda    qozonchaning    “olov“  ustida  ekanligi  

presuppozitsiyasi    mavjud.    “Qaynayapti”    so‘zining    leksik    ma’nosi    va    til  

haqidagi    umumiy    bilish    malakasi    so‘zlovchilar    uchun    presuppozitsiyani  

tushunarli  qiladi. 

 Ushbu  topishmoqda,  aslida,  ko‘rsichqon  tuproqni  yuqoriga  turtib  

chiqarayotganligi    haqida    gap    boryapti.    Uning    bu    harakati    natijasida    yerda  

to‘da  uyum  hosil  bo‘ladi.  Bu  topishmoqda  bitta  yashirin  narsa  (ko‘rsichqon)  

bo‘lib,  uning  o‘rniga  esa  boshqasi (olov)  qo‘yilgan. 

 Ko‘rinadiki, shaklan  sodda bo‘lgan gaplarning ba’zan mazmunan murakkab 

bo‘lishi, presuppozitsiya hodisasiga ham bog‘liqdir:  Tomda  turib   gilam  qoqdim. 

––  Nog‘ora  (o‘zb.    t.,    183–  bet)  ––  predikat    ifodasi    ichida    yashirin        holda   

“gilam    qoqildi“    predikat    ifodasi    mavjud.  “Gilam    qoqildi“    bilan    “nog‘ora“  

o‘rtasida  o‘xshashlik  bo‘lib,  ikkinchi  ifoda  birinchisining  presuppozitsiyasidir . 

---

 

22

Topishmoq  atrofimizdagi  narsa-hodisalarni  ataylab  tasavvufona   ma’noda  

nomlaydi.    Tilshunoslikda    bunday    nomlash    implitsit    ma’no    deb    yuritiladi. 

Implitsit  ifoda  real  tashqi  struktura  orqali  yuzaga  chiqmaydi,  balki  gapning  

ichki,  yashirin  strukturasi  orqali  tasavvur  etiladi.  Fikrning  ana  shunday  ochiq  

va  yashirin  holda ifodalanishi   ichki  va  tashqi  sintaksis  haqidagi  g‘oyaning  

tug‘ilishiga  olib  keldi. 

Implitsit  (yashirin)  ifoda  komponentlari  tilning  formal  (shakliy)  leksik-

grammatik strukturasida mustaqil aniq ifodaga ega bo‘lmaydi. Tadqiqotchi   

S.  Mo‘minov    ilmiy    maqolasida 

16

    e’tiborni    topishmoqning    ana    shu  

tomoniga    jalb    qiladi.    Uning    fikricha,    o‘zbek    topishmoqlarida    implitsit  

nominatsiyaning,   asosan,  yot  belgilarni  aytish, (Chopsa,  changi  yo‘q,  yo‘nsa,  

qoni    yo‘q.–  Soya)  ya’ni      dastlabki    holatning    unchalik    muhim    bo‘lmagan  

belgilarini    aytish  vazifasi  asosiy    o‘rinni    egallaydi.  Shu  bilan  birga, 

jumboqlanayotgan    narsani    boshqa    bir  narsaga    qiyoslash    usullari    keng  

tarqalganligini    ham    ko‘rsatadi.

17

  (Chunonchi:    Uzoq    tog‘da    o‘t    yonar.  –– 

Quyosh (o‘zb.t., 15-bet);  quyosh → o‘t ;  Bir  parcha  patir,  olamga  tatir. –– Oy 

(o‘zb.t., 16-bet); oy → patir;  Ikki  og‘ayni  bir-birini  ko‘rmaydi. –– Ko‘z (o‘zb.t., 

34-bet); ko‘z → ikki  og‘ayni). 

Xalq  topishmoqlarida  subyektning  implitsit,  ya’ni  grammatik  jihatdan 

ifodalanmagan, mantiqan ko‘zda tutilgan holati  mavjud, topishmoqlardagi bunday 

gap  qurilishida  “bo‘sh  o‘rin”  sezilib  turadi  va  bu  “bo‘sh  o‘rin”  topishmoq  javobi 

orqali to‘ldiriladi

18

.  

M.  Saparniyozova  topishmoqlardagi  bunday  holatlarni  tahlil  qilib,  implitsit 

subyektning uchta holatini farqlaydi: 

1. Implitsit subyekt – ega pozitsiyasida. 

2. Implitsit subyekt – to‘ldiruvchi pozitsiyasida. 

3. Implitsit subyekt – qaratqich aniqlovchi pozitsiyasida.  

                                           

16

 Мўминов С. Ўзбек  топишмоқларининг  номинатив  аспекти // Республика  ёш  филолог -  олимларининг  

анъанавий – илмий  конференция  материаллари. Тошкент: “Фан” – 1990.-Б. 105. 

17

 Абдуллаев Ж. Х. Ўзбек халқ топишмоқларининг лексик- семантик хусусиятлари // Номз. дисс.-Т., - 1993. 

18

 Сапарниёзова М. Ўзбек халқ топишмоқларининг синтактик-семантик хусус.  // Номз. дисс. Т.-2006.-Б.52. 

---

 

23

Dissertant  bu  holatlarning  ifodaviy  va  mazmuniy  shakllarini  batafsil 

yoritganligi uchun bu borada to‘xtalishni lozim topmadik. 

Ko‘rinadiki,    topishmoq    o‘zida    jumboqli    holatni    to‘g‘ridan-to‘g‘ri    yoki  

obrazli    (bu    narsa    bizni    qiziqtirmaydi)    darajada    ifoda    etadi    hamda    bu  

hodisada  topishmoq  proza  yoki  obrazli  nutqqa  nisbatan  taqqoslanadi.      

Topishmoq   matnida  boshqa  so‘zlar  bilan  bog‘lanish  hosil  qila  olmagan   

belgi-xususiyat    bildiruvchi    so‘zlar    alohida    logik    urg‘u    olib,        dastlabki 

holatlarning  shunday    belgi-xususiyatga      ega    ekanligiga    ishora    bo‘lib    xizmat  

qiladi:   Bir  uyda  ikki  o‘rtoq,  biri  sariq,  biri  oq .–  Tuxum (o‘zb. t., 74-bet); 

Osti  tosh,    usti    tosh    ,    o‘rtasida    chandir    bosh.–  Toshbaqa  (o‘zb.t.,  65-bet);  

Qorday  oppoq,  yungday  yumshoq. –  Paxta(o‘zb.t.,95-bet). 

Topishmoq      shunday    holatda      (O‘Hoshimov)      tuzilgan    bo‘ladi    va    ular  

shunday    tarz    usulda    berilgan    bo‘ladiki,    ularning    obraz    ekanligi,    bu    yerda  

boshqa    narsalar    nazarda    tutilganligi    matnning    umumiy    mazmunidan    yaqqol  

ko‘rinib  turadi.   Ko‘pincha,  bu xil  topishmoqlarda  bir-biridan  umuman  uzoq  

bo‘lgan,  bir nuqtada  mavjud  bo‘lishi  mumkin  bo‘lmagan   narsalar  ifodalanadi.  

Javobni    topishda        so‘zlarning    ma’nolaridan    tashqari,    topishmoqning  

tuzilish  holati  ham    muhim  o‘ringa  ega. Topishmoq  tuzilishi  va   mazmunida  

yetakchi 

hisoblanadigan 

so‘zda 

topishmoq 

javobining 

ayrim 

belgilari  

mujassamlanadi. 

Otning  erkalash-kichraytirish  shaklini  hosil  qiluvchi  affikslar    muayyan  

presuppozitsiyalarga  ishora  qiladi.  

Erkalash-kichraytirish  shakllari  ham  ekstralingvistik  asoslar  qurshovida  

presuppozitsiyani 

yuzaga 

keltiradi. 

Bunday 

vositalar 

ishtirok 

etgan  

topishmoqlarda  ham  presuppozitsiya  ifodalanadi: – cha, – chak,  – boy,  – jon  

kabi  kichraytirish-erkalash   qo‘shimchalari   subyektiv  munosabatni,  subyektiv  

bahoni hamda presuppozitsiyani ko‘rsatadi. Ular morfologik  struktura  elementlari  

bo‘lsa  ham,  subyektiv  munosabat  ifodalashi  orqali topishmoq mazmuniga  ta’sir  

etadi.  

---

 

24

 Shuning    uchun    ham    ularning    ishtiroki    topishmoqni    mazmunan  

murakkablashtiradi.    Masalan:    Qopcha,    qopcha    ichida    uncha,    uncha    ichida  

ustuncha.  ––    Jiyda  (o‘zb.t.,  90-bet).    Bu    yerda    qop,    un,    ustun      so‘zlariga  

qo‘shilgan  -- cha   qo‘shimchasi  kichraytirish  ma’nosini  ifodalamoqda.  Bunda  

propozitsiya  – cha  qo‘shimchasining  ishorasi  orqali  anglashiladi: Qizil  rangda  

tuguncha,  ichi  to‘la kulchacha. –– Pomidor;   

Xalq   topishmoqlarida        –  chak    qo‘shimchasining   qo‘llanilishi   unda ham   

hurmat,  ham erkalash,   ham  kichraytirish  ma’nolarini  ifodalaydi.  

Bunda    yashirin    ma’no      –  chak    qo‘shimchasining    ishorasi    orqali  

anglashiladi:     Qizilgina  ko‘zachak, ichi  to‘la  zirachak. ––Garmdori (o‘zb.  t., 

112-  bet);  Uzun      ichak,    uchi    tugunchak.  ––Yo‘l,  bozor;    Kichkintoygina  

kelinchak, boshida  bor  tugunchak. –– Gugurt ( o‘zb. t.,168- bet). 

Hurmat    va    erkalash    shakllari      doimo    so‘zlovchining      munosabatini  

ifodalab,    muayyan   presuppozitsiyaga   ishora  qiladi.  

–– jon  shakli   erkak  jinsidagi  shaxslarni  anglatgan  ismlarda   erkalashning  

kuchli  ma’nosini  ifodalamaydi

19

. Boshqa  so‘zlarga  qo‘shilganda  esa  erkalash  

va   hurmat  ma’nolari   kuchli  ifodalanadi.    

Masalan:    Qizlarjonning    boshida      qizil    baxmal    taqiya.  ––  Qizg‘aldoq  

(o‘zb. t., 103- bet).