rasm. Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish sxemasi: 1-tranzistor; 2-impulsiy transformator; 3-rezistor (2 Om); 4-kondensator; 5-rezistor (20 Om); 6-diod; 7-stabilitron; 8-elektrolitik kondensator; 9-induksion g‘altak; 10-uchqundan o‘t oldirish svechalari; 11-yuqori kuchlanishli tok taqsimlagichi; 12-uzgich; 13 va 15-rezistorlar (0,5 Om dan); 14-startyor uchirgichi;16-tranzistor kommutatori; 17-o‘t oldirish uchirgichi; 18-akkumulyatorlar batareyasi. G‘altak SE107 qo‘shimcha ikki seksiyali rezistor bilan ishlaydi. Rezistorlar konstantan simdan yasalgan (qarshiligi 0,5 Om dan), o‘zaro ketam-ket ulangan. Dvigatelni ishga tushirishda uchirgich 14 rezistorlardan birini avtomatik uzadi, bu dvigatelni ishga tushirish vaqtida startyorni ta’minlaydigan tokning kamayishiga yo‘l kuymaydi.
GAZ-53A avtomobiliga o‘rnatiladigan R4-D yoki R13-D uzgich-taqsimlagichi uzgich, sakkiz uchqunli taqsimlagich, markazdan qochirma va vakuum rostlagichlar hamda oktan-korrektordan iborat. Bu asboblarda kondensatorlar yo‘q. Agar kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimga uzgich-taqsimlagich o‘rnatilayotganda kondensator olinsa, R4-D uzgich-taqsimlagichi o‘rniga R4-V yoki R4-V2 uzgich-taqsimlagichini qo‘yish mumkin.
TK102 tranzistor kommutatori tranzistorli ishga tushirish va uni teshilishdan himoya qilishga xizmat qiladi. Asbob germaniyli TG701-A tranzistori 1, germaniyli D7J diodi 6, kremniyli D 817V stabillitroni 7, ikkita sopol rezistor (2 va 20 Om) 3 va 5, sig‘imi 1 mkF bo‘lgan kondensator 4, sig‘imi 50 mkF bo‘lgan elektrolitik kondensator 8 va impulsiy transformatorlar 2 ni o‘z ichiga oladi.
TG701-A tranzistorli emitter bilan kollektor orasidan 160 V gacha kuchlanishni, kollektordagi tok kuchini esa 12 A gacha o‘tkaza oladi. Tranzistor 65S dan ortiq qizimasligi lozim. Diod, stabilitron, rezistorlar va kondensator tranzistorning himoya blokini tashkil qiladi.
Impulsiy transformator ikkita: birlamchi (50 ta o‘ram, qarshiligi 0,14 Om) va ikkilamchi (150 ta o‘ram, qarshiligi 70 Om) chulg‘amdan iborat. Kommutator quyidagi chiqish qismlariga ega: M-mashina massasiga ulangan, T (taqsimlagich)-uzgich-taqsimlagichga ulangan, G‘ (g‘altak)-qisma K bilan induksion g‘altakka ulangan, nomsiz qisma-g‘altakning mos ravishdagi qismasiga ulangan.
Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimi asboblarining ishini ko‘rib chiqamiz.
Berk kontaktda o‘t oldirish ulangach tranzistorni boshqarish toki zanjiri hosil bo‘ladi: batareyaning musbat chiqishi-ampermetir-o‘t oldirish uchirgichi-qo‘shimcha qarshilik-lar-qisma K-induksion g‘altakning birlamchi chulg‘ami-tranzistor kommutatorining nomsiz qismasi-uchta parallel tarmoq-impulsiy transformator 2 ning birlamchi chulg‘ami-tranzistor kommutatorining qismasi R-uzgich 12 ning tutash kontaktlari-massa-akkumulyator batareyasining manfiy chiqishi. Uchta parallel tarmoq quyidagicha hosil bo‘ladi: 1-tarmoq emitter va tranzistor bazasi, 2-tarmoq rezistor 3, 3-tarmoq impulsiy transformator 2 ning ikkilamchi chulg‘ami. Uchta parallel tarmoqdan tok transformatorning birlamchi chulg‘amiga keladi.
Boshqarish tokining tranzistorning emitter-baza o‘tish orqali o‘tishi natijasida emitter-kollektor o‘tishning qarshiligi 200-300 dan 0,3-0,4 Om gacha kamayadi va tranzistor ochiladi. O‘t oldirish tizimning past kuchlanishli ish toki uchun quyidagi zanjir hosil bo‘ladi: akkumulyator batareyasining musbat chiqishi-ampermetr-o‘t oldirish uchirgichi 17-qo‘shimcha rezistorlar 15 va 13-qisma K-induksion g‘altak 9 ning birlamchi chulg‘ami-emitter, baza va tranzistor kollektori-tranzistor kommutatorining qismasi M-massa-akkumulyator batareyasining manfiy chiqishi.
Agar uzgichning berk kontaktlaridan 0,8 A gacha bo‘lgan boshqarish toki o‘tsa, unda 8 A gacha past kuchlanishli ish toki ulardan o‘tmaydi. Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimning boshqa tizimdan asosiy farqi ham shundadir.
Dvigatelni startyor yordamida ishga tushirishda o‘t oldirish uchirgichi bir vaqtda startyorni ulash relesini zanjirga ulaydi, natijada qo‘shimcha rezistordan biri qisqaradi. Bu zanjirdagi tokning va induksion g‘altakning ikkilamchi chulg‘amidagi kuchlanishning oshishiga sabab bo‘ladi, biroq startyorga keladigan tok kamaymaydi.
Uzgich kontaktlari aylanuvchi mushtchalar ta’sirida ajralgan zahoti tranzistorni boshqaruvchi tok bir oyda yo‘qoladi. Bu tranzistor qarshiligini keskin kamaytiradi va u berkitiladi. Past kuchlanishli ish tokining zanjiri ham uziladi. SHu bilan bir vaqtda impulsiy transformator ishga tushadi. Uzgich kontaktlari ajralganda impulsiy transformatorning ikkilamchi chulg‘amida ta’siri past kuchlanishli ish tokining yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘lgan o‘zaro induksiya e.yu.k. paydo bo‘ladi. Natijada tranzistorning berkilishi tezlashadi. O‘zaro induksiya e.yu.k. impulsli ishlaydi, shu e.yu.k. hosil qilgan tok esa rezistor 3 ning qiziqishiga sarflanadi. Bir vaqtda induksion g‘altakning ikkilamchi chulg‘amida yuqori kuchlanishli tok hosil bo‘ladi (17-30 ming V). Bu tok taqsimlagich orqali uchqundan o‘t oldirish svechalariga beriladi.
Bir vaqtda impulsiy transformatorda 100 V gacha o‘zinduksiya e.yu.k. hosil bo‘ladi. Uzgich kontaktlari tutashganda uning ta’sirida kondensator 4 zaryadlanadi, ajralganda esa rezistor 5 da zaryadsizlanadi. Rezistorning qizishi tranzistorni qizishdan saqlaydi.
Tranzistorni o‘zinduksiya toki teshilishidan oldini olish uchun induksion g‘altakning birlamchi chulg‘amiga ketma-ket ulangan diodlar 6 va to‘g‘ri o‘tkazuvchanlikning qarama-qarshi yo‘nalishiga ega bo‘lgan stabilitron 7 parallel ulanadi. Diod past kuchlanishli tokni g‘altakning birlamchi chulg‘amidan o‘tmay stabilitron orqali o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Stabilitron esa o‘zinduksiya tokini (agar uning kuchlanishi 100 V dan oshib ketsa) o‘tkazadi. Natijada g‘altakning birlamchi chulg‘ami zanjiridagi umumiy kuchlanish uziladi. Tranzistor, shuningdek past kuchlanishli tok zanjiridagi impulsiy kuchlanish oshganda zaryadlanadigan elektrolitik kondensator 8 ni shikastlanishdan saqlaydi.
Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimini ishlatishda quyidagilarga rioya qilish lozim:
dvigatel to‘xtagan zahoti o‘t oldirishni o‘chirish;
tranzistor kommutatorini qismlarga ajratmaslik;
kommutator yoki qarshiliklarga ulangan simlarni almashlab ulamaslik;
