O’simlik to‘qimalari. To’qimalar Tuzilish va funksiyalari

Traxeyalar (naylar, tomirlar) birlamchi ksilemada prokambiy va ikkilamchi kselemada esa kambiy hujayralaridan hosil bo‘ladi. Ular uzun silindr shaklida bo‘ladi. Traxeyalar yetilib ularda perforatsiyalar hosil bo‘lishi bilan ulardagi protoplast nobud bo‘ladi. Demak, traxeyalar funksional holatda o‘lik hujayralar hisoblanadi. Traxeyalar faqatgina yopiq urug‘li o‘simliklarda bo‘ladi. Traxeyalarning o‘rtacha uzunligi 10 sm. Bu traxeyalar diametrining kengligi 0,3-0,5 mm gacha yetadi. Traxeyalarning po‘sti qalinlashadi va ikkilamchi o‘zgaradi. Ana shu qalinlashish o‘simlik turiga hamda ularning o‘sish joyiga bog‘liqdir. Hujayra po‘stining qalinlashiga ko‘ra traxeyalar halqasimon, spiralsimon, narvonsimon, to‘rsimon va nuqtasimon bo‘ladi (26-rasm). Dastavval poyaning rivojlanishida halqasimon va spiralsimon traxeyalar paydo bo‘lib, ularning diametri biroz kichikroq. Ana shunday tuzilishga ega bo‘lgan traxeyalar bir-birlari bilan ulashib uzun go‘yo suv quvurlari kabi o‘tkazuvchi naylar sistemasini hosil qiladi. Xuddi shu naylar sistemasi orqali suv va unda erigan mineral tuzlar poya bo‘ylab o‘simlikning boshqa organlari tomon yuqoriga ko‘tariladi.

26-rasm. Traxeya elementlarining yon devori poralari va yo‘g‘onlashish xillari:

1 – halqasimon; 2 – 4 – spiralsimon; 5 – tursimon; 6 – narvonsimon; 7 – qarama-qarshi; 8 – ketma-ket.
Traxeidlar va traxeyalar o‘z vazifasini bir necha yilgacha bajara oladi. Qachonki ularning teshiklari yopilib qolgan taqdirdagina moddalar o‘tkazish hususiyatini yo‘qotadi. Ksilemadagi parenxima hujayralari o‘sib teshiklarga kiradi va ularni bekitadi. Parenxima hujayralarining traxeid va traxeyalar teshiklariga kirib ularni bekitadigan o‘simtalari tillalar deyiladi. Ana shu tillalarning hosil bo‘lishi bilan traxeya va traxeidlar o‘tkazuvchi to‘qima sifatida o‘z vazifalarini bajarolmaydi.

Floema (Lub). (yunon. “floyos” – po’stloq) 1858 yilda nemis botanigi K.V. Negeli tomonidan fanga kiritilgan. Floema tarkibiga ham o’tkazuvchi - elaksimon naylar, mexanik to’qima va asosiy parenxima to’qimalari hamda boshqa elementlar kiradi.