O’simlik to‘qimalari. To’qimalar Tuzilish va funksiyalari

Ksilema (yog’ochlik). (yunon. “ksilos” – yog’och). Bu atamani 1858 yilda nemis botanigi K.V. Negeli tomonidan fanga kiritilgan. Yog’ochlik tarkibiga o’tkazuvchi, mexanik va asosiy parenxima to’qimalari kirib, uning o’tkazuvchi elementlari - traxeid va traxeya (naylar) dir

Traxeidlar bir hujayrali, urchuqsimon, ikki uchi o‘tkir prozenximaatik bo‘lib, traxeyalarga nisbatan kaltaroq bo‘ladi. Traxeidlarning tashqi ko‘rinishi yog‘ochlik sklerenximasi (libriform)ga o‘xshash, biroq ulardan hoshiyali teshiklari bilan farq qiladi.

Traxeidlarning o‘rtacha uzunligi 1-10 mm, bazida undan ham katta bo‘lishi mumkin. Ularning uzunligi qarag‘ayda (Pinus sylvestris) 4-7 mm gacha, sagovniklarda (Cycas) 9,5 mm, araukariyada (Araucaria) 10 mm gacha yetadi. Traxeidlarning diametri 0,08 dan 0,5 mm gacha boradi . Traxeidlar tuzilishi jihatidan traxeyaga o‘xshash bo‘lib, ular ham funksional holatda o‘lik hujayralardir. Ularning hujayra po‘sti ham traxeyalar singari bir tekisda yog‘ochlanmaydi va qalinlashmaydi. Natijada traxeidlarda ham halqasimon, spiralsimon, to‘rsimon va shu kabi hujayralarni ko‘ramiz. Traxeidlar asosan ochiq urug‘li o‘simliklarda uchrab, ular orqali ham suv va boshqa mineral tuzlar ildizdan barggacha ko‘tariladi. Traxeya va traxeidlar poya va ildizga mustahkamlik beruvchi mexanik to‘qima vazifasini ham o‘taydilar.

Traxeidlar ancha oddiy tuzilgan gistologik elementlardan bo‘lib, ular dastavval riniofittoifalarda paydo bo‘lgan, keyinchalik evolyutsion jarayon natijasida o‘zgarib, ulardan naylar yoki traxeyalar hosil bo‘la boshlagan. Ayniqsa idishlarning mukammal tuzilgan shaklllari yopiq urug‘li o‘simliklarda rivojlangan. Biroq yopiq urug‘li o‘simliklarning ba’zi bir vakillarida traxeyalar o‘rniga traxeidlar taraqqiy etgan.

Traxeyalar tuzilishi jihatidan va evolyutsion nuqtai nazardan ancha takomillashgan bo‘shliqdir, ular asosan yopiq urug‘li o‘simliklarda bo‘lishiga karamay, ochiq urug‘li o‘simliklarning gnetum va shu kabi bazi vakillarining ikkilamchi yog‘ochligida ham uchraydi.

Ochiq urug‘li o‘simliklar orasida balandligi 140 m gacha boruvchi vakillari ham bor. Traxeidlar gigant va baland bo‘yli o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun to‘sqinlik qilmaydi.