O`rta osiyodagi yirik daryolar va ularning xo`jalikdagi ahamiyati. Reja: Kirish

1. TinchHind okeanlari yo‘nalishida.
2. AtlantikaShimoliy Muz okeanlari yo‘nalishida.
Jahon suvayirg‘ich chizig‘i Janubiy Amerikadagi Gorn burnidan boshlanib, And, Kordilera tog‘laridan Bering bo‘g‘oziga, undan Chukotka tizmalari, Anadir yassi tog‘lari, Gidan, Stanovoy, Yablonovoy, Markaziy Osiyo tog‘liklari, Tyanshan, Pomir, Kopettog‘, Arabiston yarim orolining shimoliy qismi, Afrikada esa meridian yo‘nalishi bo‘yicha o‘tadi. Materikning janubiy qismiga yaqinlasha borganda Hind okeani qirog‘oqlari tomon buriladi (Dunyo tabiiy xaritasiga qarang).
Jahon suvayirg‘ich chizig‘idan tashqari nisbatan kichik o‘lchamlardagi quyidagi suvayirg‘ichlar mavjud.
Ichki suvayirg‘ichlar - materiklarga yoqqan yog‘inlardan hosil bo‘lgan suvni okeanga tutash (chekka hudud) va berk (ichki oqimli) havzalar bo‘yicha taqsimlaydi. OrolKaspiy berk havzasini chegaralaydigan suvayirg‘ich chizig‘i ichki suvayirg‘ichlarga misol bo‘ladi;
Okean va dengiz suvayirg‘ichlari - suvni okeanlar va dengizlar havzalari bo‘yicha taqsimlaydi;
Daryo suvayirg‘ichlari daryolar suv to‘playdigan havzalarni birbiridan ajralib turishini ta’minlaydi.
Tog‘li hududlarda suvayirg‘ichlar tog‘ cho‘qqilarining eng baland nuqtalaridan o‘tadi va u yaqqol ko‘rinadi. Tekislik hududlarda esa, buning aksicha, suvayirg‘ich chizig‘ini o‘tkazish ancha murakkabdir.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, daryolar yer usti va yer osti suvlari hisobiga to‘yinadi. Shunga mos ravishda yer osti va yer usti suvayirg‘ichlari bo‘ladi. Ular ayrim hollarda birbiri bilan mos kelmaydi, ya’ni bir tiklikda yotmaydi.
Yer sirtining daryo sistemasi joylashgan va suvayirg‘ich chiziqlari bilan chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi.
Daryo sistemasi suv yig‘adigan maydon esa suv to‘plash maydoni deyiladi.
Ko‘pchilik hollarda daryo havzasi va suv to‘plash maydoni mos tushadi. Lekin, ayrim hollarda suv to‘plash maydoni daryo havzasi maydonidan kichik bo‘ladi. Masalan, Ob bilan Irtish, Irtish bilan Ishim daryolari orasidagi kichik daryolar bosh daryolarga yetib bormaydi. Natijada, ular suv to‘playdigan maydon bosh daryoga suv bermaydi.
Shu kabi holatlarni Amudaryo va Sirdaryo misolida ham keltirish mumkin. Masalan, mazkur daryolar havzasidagi ko‘pchilik soylar suvi bosh daryolargacha yetib bormaydi. Shuningdek, Amudaryo havzasida 76

joylashgan Qorako‘l, Sho‘rko‘l kabi ko‘llar tog‘lardagi botiqlarda joylashgan. Ularning havzalari kichik o‘lchamlardagi o‘ziga xos ichki oqimli berk hududlar hisoblanadi. Chunki, mazkur ko‘llarga quyiladigan daryolar va soylar suvi shu ko‘llar yuzasidan bug‘lanishga sarflanadi. Xari-taga e’tibor bilan qaralsa, bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.

2.2.
Yer yuzasidagi bir daryo ikkinchisidan uzunligi, irmoqlari soni, ularning yer sirtida joylashish shakli va boshqa ko‘pgina belgilari bilan farq qiladi. Shuningdek, daryolar havzalari ham shakli va o‘lchamlariga ko‘ra bir-biriga o‘xshamaydi. Mazkur farqlarni o‘rganilayotgan daryolar tizimlari va havzalarining morfologiyasi, ya’ni shakli hamda morfometriyasi, ya’ni ushbu shaklning o‘lchamlarini o‘zaro solishtirish orqali aniqlash mumkin.
Quyida, dastlab, daryo sistemasining, so‘ng daryo havzasining shakl va o‘lcham ko‘rsatkichlari, ularni aniqlash usullari bilan tanishamiz.