O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

21-DARS. IZOHLASH ORQALI GAP BO‘LAKLARINI
AJRAТISH


Darsning maqsadi: Izohlash yo‘li bilan ajratilgan gap bo‘lak­laridan nutqda o‘rinli faydalanish ko‘nikmasini shakllantirish.


R E J A:

1. Izohlash orqali gap bo‘laklarini ajratish haqida ma’lumot.

2. Bir tushunchaning ikki nomi va uyushiq bo‘laklarning o‘zaro farqi.
3. Ajratilgan bo‘laklarda tinish belgilarining ishlatilishi.


1-topshiriq. Ma’lum lotincha atama bilan uning o‘zbekcha muqobilini yonma-yon qo‘yib, gap ichida keltiring. Bir tushunchaning bu ikki xil nomi o‘rtasidagi ma’no munosabati va ohang haqida ma’lumot bering.
2-topshiriq. Gap ichida daraxt so‘zini keltirib, uning yonida daraxt sinfiga mansub so‘zlarni (olma, o‘rik, shaftoli) keltiring. Ular o‘rtasidagi ma’no munosabati va ohang tomoni haqida ma’lumot bering.

Nutq jarayonida ko‘pchilikka noma’lum bo‘lgan so‘zni qo‘lla­san­giz, tinglovchiga tushunarli bo‘lish uchun uning yoniga ma’lum bo‘lgan so‘zni qo‘yib bayon qilasiz. Masalan, Lingvistika — tilshunoslik, mening sevgan fanim bo‘ladi.

Ba’zan ma’nosi umumiyroq bo‘lgan so‘zning ma’nosini aniq­lashtirish uchun uning yoniga konkretroq, aniqroq ma’no bildi­ruvchi so‘zni keltirasiz.
Masalan, Bog‘chadagi do‘stimni — Qodirni ko‘rib qoldim. Ayrim hollarda esa ma’lum bir narsani boshqa narsaga o‘xshatib, ular­ning nomini yonma-yon ishlatamiz. Masalan, Shu farzandimni — ko‘zim qora­si­ni — elning ardog‘ida bo‘lishini xohlayman.
Natijada, bir tushunchaning ikkita nomi vujudga keladi. Ikkita nom bo‘lishi, har ikki nomning bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi, har ikkisining ham bir xil grammatik shaklda bo‘lishi bilan bunday ajratilgan bo‘laklar uyushgan bo‘laklarga o‘xshaydi.
Solishtiring: Unda, Halimning ukasida, qiziqarli kitoblar ko‘p. Bu gapdagi unda, Halimning ukasida bo‘laklari ikki kishini bildirsa va sanash ohangi bilan talaffuz qilinsa, uyushgan bo‘lak, bir kishini bildirib, ikkinchisi birinchisidan biroz to‘xtamdan so‘ng pastroq ohang bilan talaffuz qilinsa, ajratilgan bo‘lak bo‘ladi.


Juda muhim: Bunday ajratilgan bo‘laklar gapning boshqa bo‘laklaridan vergul, ba’zan tire bilan ajratiladi. Gapning hamma bo‘laklari ajratilishi mumkin. Qaysi gap bo‘lagining so‘rog‘iga javob bo‘lsa, ajratilgan bo‘lak o‘sha gap bo‘lagining nomi bilan yuritiladi.