O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

19-DARS. AJRAТILGAN BO‘LAKLI GAPLAR


Darsning maqsadi: Ajratilgan bo‘lakli gaplar haqida ilmiy bilim berish va ulardan nutqda to‘g‘ri foydalanish malakasini shakllantirish.


R E J A:

1. Gaplarning mazmunan murakkablashuvi.

2. Ajratilgan bo‘laklar va ularning mazmuniy vazifasi.


1-topshiriq. Men, Dilafro‘z Sobirova, 1992-yilda tug‘ildim. Yuqoridagi gapda Men bilan Dilafruz Sobirova boshqa-boshqa kishilarmi yoki bir kishining ikki xil nomimi? Agar bir kishining ikki xil nomi bo‘lsa, nomlar o‘rtasidagi farqni ayting.


Esda saqlang. Gap tarkibidagi ma’lum bo‘lakning ma’­nosini ta’kidlab, izohlab keluvchi, boshqa bo‘laklardan to‘xtam va ohang jihatidan ajralib turuvchi bo‘laklarga ajratilgan bo‘laklar, shunday bo‘lakli gaplarga esa ajratilgan bo‘lakli gaplar deyiladi.

Ajratilgan bo‘laklar ishtirok etgan gaplar mazmunan murak­kablashadi. Gapning asosiy qismi ifodalagan axborotga ajratilgan bo‘lakdan anglashilgan qo‘shimcha axborot qo‘shiladi. Masalan, Тursunali akaga, shunday katta olimga, kuyov bo‘lish hazil gap emas. (O‘. Usmonov) Bu gapda birinchi axborot Тursunali akaga kuyov bo‘lish hazil gap emasligi gapning asosiy qismi orqali, ikkinchi axborot esa Тursunali akaning katta olimligi ajratilgan bo‘lak orqali ifodalanadi.

Yuqorida bayon qilinganidek, ajratilgan bo‘laklar ikki xil vazifani bajaradi:
a) ma’lum bir bo‘lak ma’nosini ta’kidlash, bo‘rttirish;
b) ma’lum bir bo‘lakning umumiy ma’nosini izohlash, konkretlash­tirish, tushunarsiz ma’nosini tushuntirish.
Ajratilgan bo‘lakning bu ikki xil vazifasi uning ajratish usuli orqali ham bilinib turadi.


Esda saqlang. Ajratilgan bo‘laklar yuqoridagi vazifaga muvofiq ikki xil yo‘l bilan ajratiladi:
a) tartibni o‘zgartirish;
b) bir nomni boshqacha nomlash.