O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

Darak gaplar va ularning uslubiy xususiyatlari


1-topshiriq. Kesimi aniqlik maylidagi fe’ldan ifodalangan gap topib yozing. Gapning qanday axborot ifodalayotganini ayting.
2-topshiriq. Ot kesimli gap topib yozing. Gapning qanday axborot ifodalayotganini ayting.

Sizga ma’lum bo‘lgan biror axborotni boshqalarga yetkazmoq­chi bo‘lsangiz, darhol shu maqsadingizga muvofiq keladigan gap shaklini (qolipini) tanlaysiz. Bunday gaplarning xarakterli xususiyati shundaki, kesimi tasdiq yoki inkor shaklida turgan aniqlik maylidagi fe’llar bilan, ba’zan tasdiq yoki inkor shaklidagi otlar bilan ifodalanadi; yuz bergan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisani tasdiq yoki inkor qilish yo‘li bilan ifodalaydi; darak ohangi bilan talaffuz qilinadi; darak ohangi gap oxiriga qarab pasayib boradi; gap bo‘laklari to‘g‘ri tartibda joylashgan bo‘ladi.

Eslab qoling. Kesimi aniqlik maylidagi fe’llardan, tasdiq yoki inkor ma’nosini bildiruvchi otlardan ifoda­la­nib, biror voqea-hodisa haqida xabar bildiruvchi gap­lar­ga darak gaplar deyiladi.

Masalan, Ana bu — bizning bog‘imiz.

Yozuvda darak gaplar oxiriga nuqta qo‘yiladi. Ba’zan darak gaplardagi gap bo‘laklarining me’yordagi tartibi o‘zgarishi mumkin. Masalan:
a) Urug‘chilik instituti shahar markazidan xiyla chetda joy­lashgan.
b) Shahar markazidan urug‘chilik instituti xiyla chetda joylash­gan.
d) Xiyla chetda joylashgan urug‘chilik instituti shahar markazidan uzoqda edi.


Juda muhim. Darak gaplardagi bunday uch xil gap bo‘laklarining tartibi gapning umumiy mazmunini bir xil ifodalasa ham, lekin uslubiy xoslanishlik va gap bo‘laklaridan birining ahamiyatlilik darajasini ifodalashga ko‘ra o‘zaro farqlanadi: a) va b) harflari bilan berilgan gaplar kitobiy uslub­ga, d) harfi bilan berilgan gap esa so‘zlashuv uslubiga xoslan­gan; e) harfi ostida berilgan gapda institutning qayerda joylash­ganligiga alohida ahamiyat beriladi.

Darak gaplar ma’lum axborotni tasdiq va inkor yo‘li bilan ifodalaydi. Kesimi bo‘lishsiz fe’llar­dan, yo‘q, emas so‘zlarini olgan sifatdosh va otlardan ifodalangan gaplar darak-inkor gaplar sanaladi.

Juda muhim. Ba’zan gapning inkor shakli orqali tasdiq ma’nosi ifodalanadi. Bunday vaqtda ikkita inkor shakl qo‘lla­nilib, gapga tasdiq ma’nosini beradi. Masalan, o‘qimay qo‘y­mayman. Inkor shakl orqali ifodalangan tasdiq ma’nosi tasdiq shakl orqali ifodalangan tasdiq ma’nosidan kuchliroq bo‘ladi.