|
1.Geografik joylanishi
Oʻrta dengizboʻyi oʻlkasi — Yevrosiyo va Afrika materiklarining Oʻrta dengizga tutash hududlari hamda undagi orol va yarim orollarni oʻz ichiga olgan tabiiy oʻlka. Oʻrta dengiz boʻylab joylashgan tarixiy viloyatni ham anglatadi. Maydoni 4 mln. km2(Gʻarbiy Osiyo togʻliklari bilan 5 mln. km2 dan ziyod). Relyefi, asosan, togʻlik; karst va erozion relyef shakllari koʻp uchraydi. Oʻrta dengizboʻyi oʻlkasioʻ. vulkanizm (Etna, Stromboli, Vezuviy vulkanlari) va tektonik harakatlar faol zona. Iklimi subtropik oʻrta dengiz iqlimi, yanvarning oʻrtacha temperaturasi shimolida 0—2°, janubida 10—12°, iyulda 19—20° dan 28— 30° gacha. Yillik yogʻin tekisliklarda 300–400 mm dan togʻlarda 3000 mm gacha. Daryolari, asosan, yomgʻir suvlaridan toʻyinadi, qishda toʻlib oqadi. Choʻl va chala choʻl landshafti ustun. Toshloq yalangliklar bor. Tabiiy oʻsimlik qoplami deyarli qolmagan. Subtropik dehqonchilik rivojlangan (tokzorlar, sitrus mevalar va zaytun daraxtlari plantatsiyalari bor). Tamaki, paxta, shuningdek, bugʻdoy, makkajoʻxori ekiladi. Chorvachilik bilan shugʻullaniladi, dengizdan baliq ovlanadi. Turizm rivojlangan: Oʻrta dengizboʻyi oʻlkasioʻ.dagi qadimiy obidalar va xushmanzara joylar millionlab turistlarni oʻziga jalb etadi. Inson Oʻrta dengizboʻyi oʻlkasioʻ.da quyi paleolit davridan yashay boshlagan. Oʻlka inson sivilizatsiyasi (tamadduni)ning ilk makonlaridan, q. Misr, Qadimgi Misr, Falastin, Finikiya, Egey madaniyati, Ellada madaniyati. Kanar oqimi Afrika boʻylab Oʻrta dengizdan Livan sohillarigacha yetib keladi. Shuningdek, ayrim dengiz va havzalarning mahalliy oqimlari bor. Oʻrta dengiz tubining suvi Dunyo okeani dengizlari ichida eng iliq va shoʻrlaridan biri. Suvining temperaturasi yuza qatlamida fevralda 8° dan 17° gacha, avgustda 19—28°, baʼzida 30° ga yetadi. Shoʻrligi gʻarbida 36 %o, sharqida 39,5 %o. Suvining nisbiy tiniqligi 50–60 m gacha. Suv koʻtarilishi aralash va yarim sutkalik, balandligi 0,1—0,5 m. Qishda kuchli toʻlqinlar boʻladi.
Oʻrta dengizning oʻsimlik va hayvonot dunyosida fitoplankton va zooplanktonlar miqdori kam. Suvoʻtlar, asosan, peridineylar va diatomlar. Fauna turlari xilmaxil. Baliqning 550 dan ortiq turi maʼlum, jumladan, 70 xili endemik, shuningdek, turli xil dengiz jonivorlari bor.
Oʻrta dengiz muhim iqtisodiy ahamiyatga ega. Dengiz orqali Yevropani Afrika, Janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan bogʻlovchi muhim suv yoʻllari oʻtgan. Dengizdan baliq (sardiniya, tunets, makrel, skumbriya va boshqalar) hamda dengiz hayvonlari ovlanadi. Shelf qismida suv ostidan neft va gaz olinadi. Dengiz orqali Yaqin Sharq va Afrikadan Yevropa davlatlariga neft quvurlari oʻtkazilgan. Yirik portlari: Barselona (Ispaniya), Marsel (Fransiya), Genuya, Neapol, Venetsiya, Triyest (Italiya), Pirey, Saloniki (Gretsiya), Bayrut (Livan), Iskandariya, PortSaid (Misr), Tripoli (Liviya), Jazoir (Jazoir). Oʻrta dengiz boʻyidagi (Fransiya, Monako va Italiyadagi Moviy qirgʻoq, Ispaniyadagi Levantiya sohili va Balear oroldagi va boshqalar) kurortlar dunyoga mashhur. Neft mahsulotlarini koʻplab qazib olish va tashish, sanoat chiqindilarini dengizga oqizish, turistik zonalarning kengayishi Oʻrta dengizda murakkab ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Oʻrta dengiz flora va faunasini muhofaza qilish bilan BMT qoshida tuzilgan maxsus komissiyalar shugʻullanadi.
Zamonaviy O'rta er dengizi qadimgi Tetis okeanining yodgorligi bo'lib, u ancha kengroq va sharqqa cho'zilgan. Tetis okeanining qoldiqlari, shuningdek, Orol, Kaspiy, Qora va Marmara dengizlari bo'lib, uning eng chuqur chuqurliklariga mos keladi.
6 million yil oldin, Gibraltar bo'g'ozi paydo bo'lishidan oldin, O'rta er dengizi Atlantika okeani bilan kichikroq bo'g'oz orqali bog'langan, uning vodiysi zamonaviy Marokash hududida joylashgan. Muzlik davrida Jahon okeanining sathi 100-120 m ga pasaydi, bu O'rta er dengizining bir necha bor izolyatsiya qilingan havzaga aylanishiga va deyarli butunlay qurib ketishiga olib keldi (qarang Messini inqirozi)
5 million yil oldin, katta zilzila tufayli Atlantika okeanining suvlari Gibraltar bo'g'ozini yorib o'tib, O'rta er dengizini suv bosdi.
O'rta er dengizi Evropa, Afrika va Osiyo o'rtasida joylashgan, shuning uchun u o'z nomini oldi.
Shimoli-sharqda Dardanel orqali Marmara dengiziga, keyin esa Bosfor orqali Qora dengizga, janubi-sharqda Qizil dengizga Suvaysh kanali orqali ulanadi.
Maydoni 2500 ming km². Sharqdan g'arbga uzunligi 3700 km dan ortiq, shimoldan janubgacha esa eng katta kengligi 1600 km ni tashkil qiladi [8]. Suv hajmi 3839 ming km³ Sohil chizig'ining uzunligi taxminan 46 000 km.
Oʻrtacha chuqurligi 1541 m, maksimal chuqurligi 5121 m (Markaziy havza)
O'rta er dengizining tog'li qirg'oqlari yaqinidagi qirg'oqlari asosan abraziv, tekislangan, pastroqlari yaqinida - lagun-estuariy va deltaik; Adriatik dengizining sharqiy sohillari Dalmatiya tipidagi qirg'oqlar bilan tavsiflanadi
Eng muhim koylar: Valensiya, Lion, Genuya, Taranto, Sidra (Buyuk Sirt), Gabes (Kichik Sirt)
Eng yirik orollari: Sitsiliya, Sardiniya, Kipr, Korsika, Krit, Balear va Euboe
Oʻrta yer dengiziga Ebro, Rona, Tiber, Po, Nil va boshqa yirik daryolar quyiladi; ularning umumiy yillik oqimi 430 km ga yaqin
Do'stlaringiz bilan baham: |
