|
2.Geologik tuzilishi va relyefi
Dengiz geologiyasi - dengiz va okeanlar tubining geologik tuzilishi va rivojlanish tarixini oʻrganuvchi fanlar majmui. D. g . asosiy vazifasi okean va dengizlar tubi relyefining paydo boʻlishi, tarkibi va rivojlanishini oʻrganadi, ularda foydali qazilmalarning hosil boʻlish sharoitlari va joylashish holatini aniqlaydi. Dengiz tubi relyefining hrsil boʻlish sharoiti, taraqqiyoti, tarkibi, choʻkindilar, magmatik va metamorfik togʻ jinslarini dengiz tubida joylashishi, okean osti Yer pusti tektonikasi, geodinamikasi, yer chuqurlik qismining tuzilishi, undagi vulkan jarayonlari, seysmikligi, yonuvchi (neft va gaz), rudali konlarning hosil boʻlishi va tarqalishini oʻrga-nadi. D.g . okeanologiya va geol.ning sohalari, shuningdek, tabiiy geografiya, iqlimshunoslik, biol. va b. tabiiy fanlar bilan yaqindan bogʻliq holda taraniy qildi. D.g .ni oʻrganish shotland geologi J. Gettonning 1788-yilda "Yer nazariyasi" asarining nashr etilishidan boshlangan. Dengiz litologiyasi soxasida dastlabki ilmiy tadqiqotlar inglizlarning "Chellenjer" kemasida (1872—76) olib borildi. 19-asr oxiri —20-asr boshlarida dengiz va okeanlar tubining relyefi, geokimyosi, yotqiziklari, okean chekkalari magmatizmi atroflicha oʻrganildi.
20-asr oʻrtalariga kelib D.g .ni oʻrganishda maxsus kemalardan foydalanish, dengiz geofizikasi metodlari taraqqiyoti, suv ostini rasmga olish va sh.k. D.g .ning mustaqil fanga aylanishiga sabab boʻldi.
60-y.larda bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida okean osti Yer poʻstining nisbatan yosh ekani va uning tubi siljib turishi aniklandi. 1968-yilda AQShda "Glomar Chellenjer" kemasida chuqur suv osti burgʻilashning boshlanishi D.g .da muhim bosqich boʻldi, ke-yinchalik bunday burgʻilashlar xalqaro qamkorlikda bajarildi. Okean tubi tektonikasi prinsiplari va Dunyo okeani tubining rayonlashtirish sxemasi ishlab chiqildi. Yer poʻstining chuqur gorizontlarida, ehtimol mantiyada ham shiddatli tektonik deformatsiyalar boʻlib, bular boʻyicha massalar siljib tangachasimon strukturalar hosil qilishi maʼlum boʻldi.
Okeanlar geomagnit maydonini oʻrganish asosida litosfera plitalarining yoshi aniqlandi, paleomagnit maʼlumotlaridan foydalanib okean qaʼri va boʻsh jinslar boʻlimlarga ajratildi.
Dengiz va okeanlardagi foydali qazilmalar aksari neft, gaz, temir rudalari, oltingugurt, fosforit, glau-konitli qum, nodir metalli temir-marganets gʻuddalari va turli sochmalar, shu jumladan oltin, tuz va b.dan tashkil topgan. Dengiz osti konlari hozirgi rivojlangan dengiz atrofi davlatlari tomonidan intensiv ravishda oʻzlashtirilmoqda. D.g . boʻyicha muhim ilmiy markazlar RF (Okeanologiya instituti, Yer pusti instituti), Ukraina (Geologiya fanlari instituti), AQSH (Vudsxol Okeanografiya instituti va b.), Fransiya (Pyer va Mariya Kyuri nomli universitet)da bor. Shuningdek, D.g . boʻyicha ilmiy tadqiqot ishlari, Germaniya, Yaponiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya va b. geol. muassasalarida olib borilmoqda.
Oʻrta yer dengizining gidrologik rejimi yuqori bugʻlanish va umumiy iqlim sharoiti taʼsirida shakllanadi. Chuchuk suv oqimining oqimdan ustun bo'lishi sathining pasayishiga olib keladi, bu Atlantika okeani va Qora dengizdan doimiy ravishda kamroq sho'rlangan suv oqimining sababidir. Bo'g'ozlarning chuqur qatlamlarida bo'g'ozlar bo'sag'asi darajasidagi suv zichligining farqi tufayli juda sho'rlangan suvning chiqishi sodir bo'ladi. Asosiy suv almashinuvi Gibraltar bo'g'ozi orqali sodir bo'ladi (yuqori oqim yiliga 42,32 ming km³ Atlantika suvini, quyi oqimi esa 40,8 ming km³ O'rta er dengizi suvini olib keladi); Dardanel bo'g'ozi orqali yiliga mos ravishda 350 va 180 km³ suv oqib o'tadi.
O'rta er dengizidagi suvlarning aylanishi asosan shamol xarakteriga ega; u Gibraltar bo'g'ozidan Livan qirg'oqlarigacha Afrika bo'ylab asosan Atlantika kelib chiqishi suvlarini olib o'tadigan asosiy, deyarli zonal Kanar oqimi, bu oqimning chap tomonidagi alohida dengizlar va havzalardagi siklon girintilari tizimi bilan ifodalanadi. 750-1000 m chuqurlikdagi suv ustuni bir yo'nalishli suv transporti bilan qoplangan, Levantin oraliq qarshi oqimi bundan mustasno, Levantin suvlarini Malta orolidan Afrika bo'ylab Gibraltar bo'g'ozigacha olib boradi.
Dengizning ochiq qismida turgʻun oqimlarning tezligi 0,5–1,0 km/soat, baʼzi boʻgʻozlarda esa 2–4 km/soat. Fevralda er usti suvining oʻrtacha harorati shimoldan janubga qarab sharqiy va markaziy qismlarda 8–12 dan 17 °C gacha, gʻarbda esa 11 dan 15 °C gacha pasayadi. Avgust oyida suvning o'rtacha harorati 19 dan 25 ° C gacha o'zgarib turadi, o'ta sharqda u 27-30 ° S gacha ko'tariladi. Katta bug'lanish sho'rlanishning kuchli o'sishiga olib keladi. Uning qiymatlari g'arbdan sharqqa 36 dan 39,5 ‰ gacha oshadi. Suvning sirtdagi zichligi yozda 1,023-1,027 g/sm³ dan qishda 1,027-1,029 g/sm³ gacha o'zgarib turadi. Qishki sovutish davrida zichligi oshgan hududlarda intensiv konvektiv aralashish rivojlanadi, bu Sharqiy havzada va g'arbiy havzaning shimolidagi chuqur suvlarda, Adriatik va Egey dengizlarida juda sho'r va iliq oraliq suvlarning shakllanishiga olib keladi. Pastki harorat va sho'rlanish nuqtai nazaridan O'rta er dengizi Jahon okeanining eng issiq va sho'r dengizlaridan biridir (mos ravishda 12,6-13,4 ° S va 38,4-38,7 ‰). Suvning nisbatan shaffofligi 50-60 m ga etadi, rangi qizg'in ko'k.
To'lqinlar asosan yarim kunlik, 1 m dan kam, lekin ba'zi joylarda shamol ko'tarilishi bilan birgalikda sathining o'zgarishi 4 m ga yetishi mumkin (Genuya ko'rfazi, Korsika orolining shimoliy qirg'og'i va boshqalar). Kuchli suv oqimlari tor bo'g'ozlarda (Messina bo'g'ozi) kuzatiladi. Maksimal hayajon qishda kuzatiladi (to'lqin balandligi 6-8 m ga etadi).
Do'stlaringiz bilan baham: |
