Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

C – 50-52-55% ; H – 6.6-6.8-7.3-7.7% ; O – 19-24% ; N – 15-18% ; S – 0.5-2-
2.4% . 
Ayrim oqsillarning tarkibida 
S
mutlaqo bo’lmasligi ham mumkin. Masalan, 
baliq 
spermatozoidlaridagi
oqsillarda 
S
bo’lmaydi. Bunday oqsillar 
protaminlar
deyiladi. 
Qon oqsili – 
gemoglabinda
temir 
ham 
(0.3-0.5%)
uchraydi. Nihoyat, 
yod 
yoki boshqa 
galoidli oqsillar
ham 
mavjud. 
Oqsillarning molekulyar og’irligi ancha katta. Ularning molekulyar og’irligi 
5000-15-20 mln.
gacha bo’lishi mumkin. Chunonchi, 
odam qoni zardobi
albuminining
molekulyar og’irligi 
61500 
ga, 
qon zardobi

-
globulinining 
molekulyar og’irligi 
153000
ga, 
tovuq tuxumi
tarkibiga kiruvchi 
oqsilning nisbiy molekulyar og’irligi 
36000
ga, 
go’shtdan 
olingan bir oqsilning nisbiy molekulyar 
og’irligi
 300000
ga, 
tuxum 
albumini 
46000
ga, 
ot 
gemoglabini
 68000
ga, 
odam 
gemoglabini 
160000
ga, 
tok shilliqqurti 
gemotsianini 
660000 
ga teng.
Oqsillar
yoki 
proteinlar 
– murakkab, yuqori molekulali organik birikmalar bo’lib, o’zaro 
amid 
bog’ bilan bog’langan aminokislotalar qoldiqlaridan tuzilgan.
Inson, hayvon va o’simliklar tanasida oqsillar turli xil vazifalarni bajaradi. Ular 
tomir, pay, teri, suyak
va boshqalar asosini tashkil qiladi, modda alamshinish va to’qimalar ko’payishida muhim vazifani 
bajaradi. 
Garmonlar, enzimlar, pigmentlar, antibiotiklar, toksinlar 
oqsil birikmalar bo’lib 
hisoblanadilar.
Bir xil oqsil tarkibiga turli xil aminokislotalar kirishi mumkin. Oqsil to’liq gidrolizga uchraganda 
α-aminokislotalar
hosil bo’ladi. Oqsillarning gidrolizi natijasida ko’pincha 
20-22
xil 
α-
aminokislotalar
olinadi. Agar oqsil molekulasi tarkibiga 
20 
xil
 aminokislotalarning 
har biridan faqat 
bittadan molekula kirsa, bu molekulalar bir – biri bilan birikkanida hosil bo’ladigan turli 
kombinatsiyalarning umumiy soni 
2.4ꞏ10
18
dan ortib ketadi. Ana shuning uchun ham oqsil molekulalari 
o’zining tuzilishi jihatidan xilma – xil va murakkabdir.
Bunday aminokislotalarning ba’zilarini keltiramiz: 
Oqsillarda topilgan 

- aminokislotalar 
Aminokislota 
formulasi 
Aminokislota 
nomi 
Qisqartirilgan 
nomi 
H
2
N – C H
2
– C O O H
C H
3
– C H – C O O H
N H
2
( C H
3
)
2
C H – C H – C O O H
N H
2
( C H
3
)
2
C H – C H
2
– C H – C O O H
N H
H
2
N – C H
2
– C O O H
C H
3
– C H – C O O H
N H
2
( C H
3
)
2
C H – C H – C O O H
N H
2
( C H
3
)
2
C H – C H
2
– C H – C O O H
N H
H
2
N – C H
2
– C O O H
C H
3
– C H – C O O H
N H
2
( C H
3
)
2
C H – C H – C O O H
N H
2
N H
2
( C H
3
)
2
C H – C H
2
– C H – C O O H
N H
N H
Glitsin 
 
Gly 
Alanin 
 
Ala 
Valin 
 
Val 
Leytsin 
Leu 

---

410
 
Izoleytsin 
 
Ile 
Fenilalanin 
 
Phe 
Asparagin 
 
Asn 
Glutamin 
 
Gln 
Triptofan 
Trp 
 
 
 
Fenilalanin, valin, leysin, lizin, izoleysin, treonin, triptofan 
tirik organism uchun juda muhim 
ahamiyatga ega. Bu aminokislotalardan inson bir sutkada ovqat orqali 
21-31
grammgacha iste’mol 
qilishi kerak. Aminokislotalar qanday qilib oqsil molekulasini hosil qiladi? Bu savolga 
1888 
– yilda rus 
biokimyogari 
A.Y.Danilevskiy
javob berdi. Uning fikricha, oqsillarda aminokislotalar bir molekula 
kislotaning 
karboksil 
gruppasi va ikkinchi molekula aminokislotaning 
aminogruppasidan 
bir 
molekula suv ajralib chiqishi natijasida hosil bo’lgan 
amid 
bog’lari orqali bog’langan. 
Amid
bog’lari 
−NH−CO−
peptid 
bog’ ham deb ataladi. M-n: 
H
2
N−CH
2
−COOH + H−NH−CH(CH
3
)−COOH → H
2
O +
glitsin alanin
H
2
N−CH
2
−CO−NH−CH(CH
3
)−COOH 
Birinchi dastlabki modda
– glitsin – 
hayvonlarning
pay, teri, tuyoq 
kabi organizmlaridan 
tayyorlanadigan
yelimni 
gidroliz qilish orqali hosil qilinadi; ikkinchi dastlabki modda
– alaninni 
deyarli har qanday oqsildan tayyorlash mumkin.
H
2
N−CH
2
−CO−NH−CH(CH
3
)−COOH + H−NH−CH(CH
2
−SH)−COOH → H
2
O + 
H
2
N−CH
2
−CO−NH−CH(CH
3
)−CO−NH−CH(CH
2
−SH)−COOH
tripeptid 
Trionin 
Tirozin 
Oksiprolin 
Sistein 
Sistin 
Metionin
Aspargin 
kislota
Glutamin 
kislota
Lizin
Arginin 
Gistidin 

---

411
Bu misoldan ko’rinib turibdiki, ikkita bir xil yoki har xil aminokislotaning o’zaro birikishidan 
dipeptid,
uchtasidan 
tripeptid
, to’rttasidan 
tetrapeptid
hosil bo’ladi. Bunday birikmalar 
polipeptidlar 
deb ataladi.
A.Y.Danilevskiy 
taxminini 
Gofmeyster
va 
E.Fisher 1902
– yilda isbotlab berdi va oqsillar 
uchun 
polipeptidlar 
nazariyasini taklif qildi. Bu nazariyaga ko’ra oqsillarning molekulalari 
peptid 
(amid)
bog’lar bilan bog’langan aminokislotalar qoldiqlarining uzun zanjiridan iborat.
XX asrning boshlarida aniqrog’i 
1907-yilda
olmoniyalik olim 
E.Fisher
va boshqa tadqiqotchilar 
o’z molekulasi tarkibida bir – biri bilan 
peptid 
bog’lar orqali birikkan 
18
ta aminokislotalar qoldig’idan 
iborat birikmani sintez qilishga muvaffaq bo’ldilar. Bu 
polipeptidlar 
ba’zi xossalari bilan 
oqsillarni 
eslatgan. 
Oqsillar tuzilishining polipeptid nazariyasi hozirgi kunda hamma e’tirof qilgan nazariya 
hisoblanadi. Oqsillarning tarkibiga turli sonli 
22
xil
 α-aminokislota 
qoldiqlari kiradi. M-n: 
insulin – 51, 
mioglabin – 140
ta aminokislota qoldig’idan iborat bo’lsa, 
qon gemoglabinining
tarkibi 
(C
738
H
1166
O
208
N
203
S
2
Fe)
4
bo’lib, 
4
ta – 
2
ta
α –
va 
2 
ta 
β – gemoglabin
birikmasidan iboratdir 
( 
Mr=4×16312=65248 ). 
Kimyo va zamonaviy fizik – kimyoviy usullarning yaratilishi oqsillarning tuzilishini o’rganish 
imkoniyatini berdi. Hozirgi vaqtda ko’plab murakkab bo’lmagan oqsillar aminokislotalar tarkibini 
aniqlaydigan usullar mavjud. Bular orasida 
xromatografiya 
alohida ahamiyat kasb etadi. Bu tadqiqot 
usullarining natijalari asosida 
oqsillar 
birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi
 
va
 
to’rtlamchi
 
tuzilishlarga 
ega ekanligi aniqlangan.
Oqsil molekulalarining birlamchi tuzilishi 
Oqsillarning kimyoviy tuzilishi bo’lib, oqsil peptid bog’lari orqali bog’langan ko’p sonli 
α-
aminokislotalar 
qoldiqlaridan iborat uzun zanjirli molekulalar ekanligini ko’rsatuvchi tuzilishdir.
Oqsil molekulalarining polipeptid zanjirida turli aminokislota qoldiqlarining navbat bilan 
ketma – ket kelishi oqsil molekulasining birlamchi strukturasi deyiladi va u har bir oqsil uchun