290
4. Atsetosirka efiri yordamidagi sintezlar.
5. Kislotalarni dekarboksillash.
Dastlabki xom ashyoning mavjudlik omili alifatik aldegidlar sintezida muhim ahamiyat
kasb etadi: bunda spirtlar yoki xlorangidridlardan foydalanilganda uglerod skileti o’zgarmaydi;
aromatik aldegidlar sintez qilishda esa metilarenlar yoki xlorangidridlar muhim o’rin tutadi.
Aromatik xalqaga aldegid guruhini kiritishning ham bir necha usullari bor: masalan,
fenol
guruhi saqlovchi dastlabki xom ashyodan Remer-Timan usulida aldegidlar sintezi.
Alifatik ketonlar mos ikkilamchi spirtlardan oson hosil qilinadi. Murakkab alifatik
ketonlar sintezi uchun xlorangidridlarni kadmiyorganik birikmalar bilan reaktsiyasidan
foydalanish mumkin.
RCH
2
OH
RCOOH
RCOCl
RCHO
ALIFATIK ALDEGIDLAR SINTEZI
ArCH
3
ArCOOH
ArCOCl
ArCHO
AROMATIK ALDEGIDLAR SINTEZI
NAMUNALAR
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
MgBr
C
C
d
d
C
C
l
l
2
2
(CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
)
2
Cd
2CH
3
CHCOCl
CH
3
di-n-butilkadmiy
izobutilxlorid
2 CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
CCHCH
3
CH
3
O
izopropil-n-butilketon
(2-metil-3-geptanon)
3
3
.
.
X
X
l
l
o
o
r
r
a
a
n
n
g
g
i
i
d
d
r
r
i
i
d
d
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i
k
k
a
a
d
d
m
m
i
i
y
y
o
o
r
r
g
g
a
a
n
n
i
i
k
k
b
b
i
i
r
r
i
i
k
k
m
m
a
a
l
l
a
a
r
r
b
b
i
i
l
l
a
a
n
n
r
r
e
e
a
a
k
k
s
s
i
i
y
y
a
a
s
s
i
i
:
:
R
′
MgX
C
C
d
d
C
C
l
l
2
2
R
′
2
Cd
RCOCl
yoki
ArCOCl
R – C – R
′
yoki
Ar – C – R
′
O
O
R
′
- aril yoki birlamchi alkil
291
Ketonlar olishda atsetosirka efiridan foydalanish tavsiya etiladi.
Aromatik xalqa bilan bevosita bog’langan karbonil guruhi saqlovchi aromatik ketonlarni
Fridel-Krafts usulida atsillash yoki Fris qayta guruhlanish orqali sintez qilinishi mumkin.
Oksidlash orqali aldegidlar olish.
Kislorod saqlovchi organik
birikmalar orasida al-
degidlar eng oson oksidlanuvchi moddalardan biridir.
Aynan oksidlash orqali aldegidlarni farqlash – taxlil qilish mumkin. Spirtlarni oksidlab
aldegid olishda, karbonilli birikma hosil bo’lish bosqichida reaktsiyani to’xtatish muammosi
paydo bo’ladi, chunki spirt yoki metilbenzolni oksidlovchi
reagent aldegidlarni karbon
kislotalarigacha oksidlashi mumkin.
Aldegidlarni bu yo’l bilan olishda spirtlarni toblangan mis yuzasidan o’tkazib, katalitik
degidrirlash orqali olish manfatlidir. Yana bir yo’li aldegidlarning fizik xususiyatlaridan
foydalanishga asoslangan: ular spirtlarga nisbatan past xaroratlarda qaynashi bizga ma’lum,
masalan, atsetaldegid 20
°
C da qaynasa etil spirti 78
°
C da bug’lanadi. Agar kaliy bixromatning
sulfat kislotadagi eritmasini etil spirtiga tashlab ko’rilsa, atsetaldegid 60
o
S dan yuqori xaroratda
qaynovchi muhitda hosil bo’ladi va reaktsion muhitdan oksidlanishga qadar xaydaladi.
Reaktsiya
aldegidni haydalishini, spirtni reaktsion muhitga qaytarilishini ta’minlovchi qurilmalarda amalga
oshiriladi.
Metilbenzolni yon zanjir bo’yicha oksidlanishi aldegidni uning oksidlanmaydigan
hosilasi gem-diatsetatga o’tkazish orqali susaytiriladi, hosil bo’luvchi gem-diatsetat so’ngra
gidrolizga uchratiladi va aldegid hosil qilinadi.
Fridel-Krafts bo’yicha atsillash reaktsiya mexanizmi alkillash
kabi karboniy-ionining
hosil bo’lishi bilan boradi va quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
ArH + R – C
O
Cl
AlCl
3
Ar – C – R + HCl
O
arilalkilket
ArCH
3
+ CrO
3
sirka
ArCH(OCCH
3
)
2
+ CrO
3
O
gidrol
ArCHO
gem-diasetat,
oksidlanmaydi
ArH
RCOCl (Ar
′
COCl),
ArBr
ArMgBr
Ar
2
Cd
RCOCl
ArCOOH
ArCOCl R
2
Cd
Ar – C – R (Ar – C – Ar
′
)
O
O
AROMATIK KETONLAR
RR
′
CHOH
RCOOH
RCOCl
R – CO – R
′
ALIFATIK KETONLAR
R
2
′
Cd
292
Bu reaktsiya aromatik qatordagi elektrofil o’rin olish sxemasi bilan mos keladi, bunda
xujum qiluvchi guruh bo’lib
R-C
≡
O
+
atsiliy ioni xizmat qiladi.
Atsiliy-ioni oddiy karboniy
ionidan barqaror bo’ladi, chunki xar bir atom elektronlar oktetiga ega; Diarilketonlar
ArCOAr
sintez qilish sxemasini tanlashda
ArCOCl
va
Ar
′
H
juftligini to’g’ri tanlash muhim. Masalan, m-
nitrobenzofenon sintez qilishda nitroguruh xlorangidridda bo’lishi shart, (uglevodorodda emas),
chunki nitroguruh dezfaollashtiruvchi guruh hisoblanadi va
nitrobenzol Fridel-Krafts
reaktsiyasiga kirishmaydi.
Fridel-Krafts bo’yicha atsillash-karbonil guruhi aromatik xalqa bilan bevosita bog’langan
aromatik ketonlar sintez qilishning muhim usulidir. O’z navbatida bu ketonlar ikkilamchi
spirtlarga qaytarilishi yoki Grinyar usulida uchlamchi spirtilarga o’tkazilishi va ko’plab boshqa
sinf birikmalarini olish uchun xom ashyo bo’lishi kerak.
Atsil guruhining alkil guruhiga o’tishi muhim reaktsiya hisoblanadi. Bunga Klemmensen
bo’yicha qaytarish (amalgammalangan rux va kontsentrlangan HCl bilan) yoki Kijner-Volf
usulida qaytarish (gidrozin va asos ta’sirida)
bilan erishiladi, masalan:
Ma’lumki, etil guruhidan yuqori bo’lgan tarmoqlanmagan alkil guruhini Fridel-Krafts
bo’yicha alkillash orqali aromatik xalqaga kiritib bo’lmaydi (qaytaguruhlanish sababli). Lekin bu
guruhni ikki bosqichli jarayon orqali oson kiritish mumkin: 1) Fridel-Krafts
usulida atsillash
Do'stlaringiz bilan baham: 
