Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

– C(CH
2
)
4
CH
3 
n-pentilfenilketon
O 
Zn (Hg), HCl 
– (CH
2
)
5
CH
3 
n-geksilbenzol 
– C(CH
2
)
2
CH
3 
n-propil-m-tolilketon
O 
NH
2
NH
2
, OH
– 
– (CH
2
)
3
CH
3 
m-(n-butil)toluol 
H
3
C 
H
3
C 
200
o
S
 
COCl
 
toluol 
+ 
O
O
2
2
N
N 
AlCl
3 
REAKSIYA BORMAYDI 
–
–
 
 
C
C
 
 
–
–
 
 
 
 
O
O
2
2
N
N
 
 
O
O
 
 
m
m
-
-
n
n
i
i
t
t
r
r
o
o
b
b
e
e
n
n
z
z
o
o
f
f
e
e
n
n
o
o
n
n
 
 
AlCl
3 
–
– 
C
C 
–
– 
C
C
l
l
 
 
O
O
2
2
N
N 
O
O 
PCl
5 
–
– 
C
C 
–
– 
O
O
H
H
 
 
O
O
2
2
N
N 
O
O 
HNO
3 
H
2
SO
4 
–
–
 
 
C
C
 
 
–
– 
O
O
H
H
 
 
O
O
 
 
KMnO
4 
CH
3 
toluol 
benzoy kislota 
m-nitrobenzoy kislota 
m-nitrobenzoil xlorid 
1-bosqich 
RCOCl + AlCl
3 
2-bosqich 
ArH +
 
Ar
 
RC 
≡
O
+
+ AlCl
4 
RC 
≡
O
+
 
COR 
H 
3-bosqich 
Ar
 
COR 
H 
+ AlCl
4 
Ar – C – R + HCl + AlCl
3 
O 

---

293 
orqali keton olish (yoki xlorangidridlarni kadmiy organik birikmalar bilan reaktsiyasi 
yordamida) va 2) xosil bo’luvchi ketonlarni Klemmensen yoki Kijner-Volf usulida qaytarish.
Kadmiy organik birikmalardan foydalanib ketonlar sintez qilish. 
Grinyar reaktiivlari 
quruq kadmiy xloridi bilan ta’sirlashib mos kadmiy organik birikmalar, ular o’z navbatida 
xlorangidridlar bilan reaktsiyaga kirishib ketonlarni hosil qiladi. 
Boshqa reaktsiyalardagi kabi bunda ham xlorangidrid nukleofil almashinish reaktsiyasiga 
kirishadi; nukleofil reagent bo’lib, asos hisoblanuvchi metalloorganik birikmalardagi alkil- yoki 
atsil- guruhi xizmat qiladi. 
Faqatgina aril- yoki birlamchi alkil- guruhlari saqlovchi kadmiy organik birikmalargina 
ushbu reaktsiyalarda qo’llanilishi mumkin bo’lgan darajada barqaror bo’ladi. Bunday cheklanish 
mavjudligiga qaramay o’rganilayotgan ushbu usul ketonlar sintezining muhim usulidir. 
Grinyar reaktivlari xlorangidridlar bilan ham ta’sirlashishi mumkin, lekin bunda 
uchlamchi spirtlar hosil bo’ladi (dastlab hosil bo’luvchi ketonning Grinyar reaktivi bilan 
ta’sirlashuvi tufayli deb taxmin qilinadi). Agar uchlamchi spirt olish talab etilsa, dastlabki xom 
ashyo xlorangidrid o’rnida murakkab efirlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Kadmiy organik 
birikmalarning reaktsion qobiliyati sustligi tufayli ketonlar bilan ta’sirlashmaydi. 
Kadmiyorganik birikmalarning reaktsion qobiliyati nisbatan sustligi nafaqat ketonlar 
sintez qilish uchun qo’llaniladi, balki bu usuldan sanoatda keng foydalanish imkonini ham 
beradi. Kadmiyorganik birikmalar Grinyar reaktivi bilan ta’sirlashuvchi ko’plab funktsional 
guruhlar bilan, masalan –
NO
2
, -CN, -CO-, -COOR
ta’sirlashmaydi. Xlorangidrid molekulasida 
ushbu guruhlardan birining bo’lishi, keton hosil bo’lishiga ta’sir ko’rsatmaydi, masalan: 
Reaktsiyalari. 
Nukleofil birikish. 
Yuqorida aytilganidek aldegid va ketonlarning kimyoviy 
xususiyatlari. Karbonil guruhining mavjudligi bilan bog’liq. Bu guruh, birinchidan nukleofil 
xujum markazi bo’lishi va ikkinchidan α-uglerod atomi bilan bog’langan vodorodlarning 
kislotaliligini kuchaytiradi. Bu ikki omil karbonil guruhining tuzilishi bilan mos keladi va 
ikkalasi ham kislorodning manfiy zaryad qabul qilish qobiliyati bilan bog’liq. 
Aldegid va ketonlarning kimyoviy xossalarini ikki bosqichda o’rganamiz; dasnlab 
nukeleofil birikish reaktsiyalarini ko’rib chiqsak. 
Karbonil guruhi uglerod-kislorod qo’shbog’ saqlaydi; qo’zg’aluvchan π-elektronlar 
kislorod tomonga kuchli siljigani uchun, karbonil guruhi uglerodi elektrontaqchil markaz 
hisoblanadi, karbonil guruhi kislorodi esa – elektronlar manbaydir. 
Bunday guruhni qanday tabiatli reagentlar xujum qilishi mumkin? Bunday reaktsiyalarda 
– elektrotaqchil kislorod atomi bilan bog’ hosil qilish bosqichi muhim bo’lgani uchun karbonil 
guruhi elektronlarga boy bo’lgan nukleofil reagentlar – asoslar bilan ta’sirlashuviga moyilligi 
yuqori bo’ladi. Aldegid va ketonlar uchun nukleofil birikish reaktsiyalari xos reaktsiyalardi. 
Nukleofil birikish 
– C – Cl + (CH
3
)
2
Cd
n-nitrobenzil 
O 
O
2
2 
– C – CH
3
+ CdCl
2
n-nitroasetofenon 
(metil-n-nitrofenil
O 
O
2
2 
CH
3
OCCH
2
CH
2
CCl + [(CH
3
)
2
CHCH
2
CH
2
]
2
Cd 
O 
O 
CH
3
OCCH
2
CH
2
CCH
2
CH
2
CH(CH
3
)
O 
O 
diizopentilkad
metil-4-keto-7-metiloktanoat
2R
′
MgX + CdCl
2 
R
′
2
Cd + 2MgXCl
 
R
′
- aril yoki birlamchi 
R
′
2
Cd + 2 RCOCl
 
2 R
′
 – C – R + CdCl
2 
O 

---

294 
Kutilganidek, nukleofil birikishidagi o’tish holatini kuzatish orqali karbonil guruhining 
reaktsion qobiliyati haqida batafsil tasovurga ega bo’lish mumkin. Reagentda uglerod atomi 
trigonal tuzilishga ega. O’tish holatida uglerod atomi tetroedrik konfiguratsiyaga ega bo’la 
boradi va buni oxirgi mahsulotda ko’rish mumkin: shunday qilib, u bilan reaktsiyada o’tish 
holati nisbatan oson, masalan uglerod atomi beshta atom bilan bog’langan S
N
2- reaktsiyaga 
nisbatan. 
O’tish holatida kislorod elektronlarga va bu orqali manfiy zaryadga ega bo’ladi. Aynan 
kislorod atomining elektronlar qabul qilishi aniqroq aytilganda uning manfiy zaryad tashish 
qobiliyati, karbonil guruhining nukleofil reagentlarga nisbatan reaktsion qobiliyatini belgilab 
beradi (karbonil guruhining qutblanganligi reaktsion qobiliyatni belgilab bermaydi, faqatgina 
kislorodning elektromanfiyligiga belgidir). 
Aldegidlar odatda ketonlarga nisbatan nukleofil birikish reaktsiyalariga oson kirishadi. 
Reaktsion qobiliyatdagi bunday farq o’tish holati xarakteri bilan mos keladi va elektron ta’sir va 
fazoviy omillar orqali izohlanadi. Keton molekulasida ikkinchi alkil yoki aril guruhi, aldegidda 
esa vodorod atomi saqlanadi. Ikkinchi aril yoki alkil guruhi aldegiddagi vodorod atomidan katta 
va shuning uchun o’tish holatida ko’proq to’sqinlik qiladi. Alkil guruhi elektronlarni uzatadi va 
kislorod atomida manfiy zaryadning ortishi hisobidan o’tish holatini barqarorlashtiradi. 
Elektronlarni tortuvchi induktiv effektga ega bo’lgan aril guruhi o’tish holatini 
barqarorlashtirishi va reaktsiyani tezlashtirishi taxmin qilinadi, bu omil dastlabki ketonni 
rezonans tufayli yanada barqarorlashtirishi oqibatida dezfaollashtiruvchi ta’sir ko’rsatadi. 
Kislotalar ishtirokida vodorod ioni karbonil kislorodi bilan bog’lanadi. Bunday 
protonlanish Ye
faol
nukleofil xujumini susaytiradi, chunki kislorodni π-elektronlar juftiga ega 
bo’lishini taminlaydi va bunda manfiy zaryadga ega bo’lmaydi. Shunday qilib, aldegid va 
ketonlarga birikish reaktsiyasi kislotalar (ba’zan Lyuis kislotalari) katalizatorligida tezlashadi.