Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

1. Ketonlarni galogenlash
–
–
C 
C 
–
–
C 
C 
–
–
O H
+ X
2
H
+
yoki OH
–
–
–
C 
C 
–
–
C 
C 
–
–
O X
+ HX
X
2
= Br
2
, Cl
2
, J
2
NAMUNALAR:
O
+ Br
2
H
+
O
Br
+ HBr
siklogeksanon
2-bromsiklogeksanon
CH
3
C – C – CH
3
+ J
2
+ OH
–
H
3
C
H
3
C
O
CH
3
C – C – CJ
3
H
3
C
H
3
C
O
OH 
–
CH
3
C – C – O
–
+ CHJ
3
H
3
C
H
3
C
O
metil-uchlamch-
butil keton
trimetilasetat-ion
2. Karbonil birikmalarga nukleofil birikish
a) aldol kondensatlanish
–
–
C 
C 
–
–
C 
C 
–
–
O H
–
–
C 
C 
–
–
O
+
kislota yoki asos
–
–
C 
C 
–
–
C 
C 
–
–
C = O
C = O
OH
aldol (
β
-oksikarbonilli birikma)
CH
3
C = O
H
CH
2
C = O
H
H
+
OH
–
CH
3
C – CH
2
C = O
H
OH
H
NaHSO
4
CH
3
C = CH
2
C = O
H
H
asetaldegid, 2 mol
asetaldol
(3-oksibutanal)
kroton aldegid
(2-butenal)
CH
3
C = O
CH
3
CH
2
C = O
CH
3
H
+
aseton, 2 mol
OH
–
CH
3
C – CH
2
C = O
CH
3
OH
CH
3
diaseton spirti
NaHSO
4
CH
3
C = CHC = O
CH
3
CH
3
mezitil oksidi
(4-metil-3-penten-2-on)
– C = O 
benzaldegid
H
CH
2
C = O
H
H
+
OH
–
– C – CH
2
C = O
OH
H
H
OH
–
– C = CHC = O
H
H
3-fenil-2-propenal
– C = O 
benzaldegid
H
CH
2
C = O
CH
3
H
+
OH
–
– C – CH
2
C = O
OH
H
CH
3
OH
–
– C = CHC = O
H
CH
3
4-fenil-3-buten-2-on

---

309 
– C = O 
benzaldegid
H
+
CH
2
– C –
H
O
OH
–
benzalasetofenon
H
– C = C – C –
H O
asetofenon
b) Perkin kodensatlanish:
Ar – C = O + (RCHCO)
2
O
H
H
asos
Ar – C = C – COOH
H R
NAMUNALAR:
– C = O 
benzaldegid
H
CH
3
– C 
O
O
CH
2
– C 
O
+
H
CH
3
COONa, 175
o
S
– C = C – COOH + CH
3
COOH
3-fenilpropen kislota
H H
sirka angidrid
– C = O 
benzaldegid
H
CH
3
CH
2
– C 
O
O
CH
3
CH – C 
O
+
H
CH
3
COONa, 135
o
S
– C = C – COOH + CH
3
CH
2
COOH
2-metil-3-fenilpropen kislota
H CH
3
propion angidrid
– C = O 
p-nitrobenzaldegid
H
CH
3
– C 
O
O
CH
2
– C 
O
+
H
CH
3
COONa, 175
o
S
– C = C – COOH + CH
3
COOH
p-nitrodolchin kislota
H H
sirka angidrid
O
2
N
O
2
N
v) Aldol kondensatlanishga o’xshash reaksiyalar: Knyovengal, Debner, Klayzen, Dikman reaksiyalar.
g) Grinyar reagentining birikishi (avvalgi mavzularga qarang)
d) Sinkorganik birikmalarning birikishi. Reformatskiy reaksiyasi: (oksikislotalar mavzusiga qarang)
e) Bittig reaksiyasi
C
C
O
+ (C
6
H
5
)
3
P = C – R 
R
′
– C – C – R
R
′
O
–
P(C
6
H
5
)
2
+
– C = C – R + (C
6
H
5
)
3
PO
R
′
betain
ilid
NAMUNALAR:
C
6
H
5
CH=CHCHO + (C
6
H
5
)
3
P = CH
2
C
6
H
5
CH=CH – C – CH
H
O
–
P(C
6
H
5
)
2
+
metilentrifenilfosfaran
H
C
6
H
5
CH=CHCH = CH
2
1-fenil-1,3-butadien 
(69 %)
= O + (C
6
H
5
)
3
P = CH
2
O 
–
CH
2
P(C
6
H
5
)
3
+
= CH
2
+ (C
6
H
5
)
3
P = O
Ketonlarni galogenlash (asoslar ishtirokida) a) kinetik ma’lumotlar.
Atseton brom 
bilan bromatseton hosil qilib ta’sirlashadi; reaktsiya asoslar bilan tezlashadi (masalan, gidroksil-
ioni, atsetat-ioni va x.k.). 
CH
3
COCH
3
+ Br
2
+ :B
CH
3
COCH
2
Br + Br
–
+ H:B
aseton
bromaseton

---

310 
Reaktsiya kinetikasini o’rganishlar, jarayon tezligi atseton va asosning kontsentratsiyasi 
bilan bog’liqligini va bromning kontsentratsiyasiga bog’liq emasligini ko’rsatadi. 
TEZLIK = k[
aseton
][:B] 
Kinetika quyidagi mexanizm bilan to’la mos keladi: asos asta atsetondan protonni tortib 
oladi (1-bosqich) va I karbanionni hosil qiladi I karbanion tezda brom bilan ta’sirlashadi va 
bromatseton hosil bo’ladi (2-bosqich). 
1-bosqich
2-bosqich
–
–
C CH
C CH
2
2
O
–
–
I
CH
3
– C – CH
3
+ :B
O
CH
3
SEKIN: reaksiya tezligini
belgilovch bosqich
–
–
C CH
C CH
2
2
+ Br
+ Br
2
2
O
–
–
I
CH
3
CH
3
– C – CH
2
Br
O
TEZ
1-bosqich karbanionning hosil bo’lishi, reaktsiya tezligini belgilovchi bosqich 
hisoblanadi. Karbanion hosil bo’lishi bilan brom molekulalari bilan ta’sirlashadi. 
Taklif etilayotgan mexanizmni yodlash tezligini o’rganish orqali isbotlash mumkin. 
Yodlash holatida ham reaktsiya tezligi atseton va asosning kontsentratsiyasiga bog’liq bo’lib, 
yodning kontsentratsiyasiga bog’liq bo’lmaydi, bundan tashqari atseton va :V brom hamma 
yodning kontsentratsiyasi aniq bo’lgan holatlarda reaktsiya tezligi bir xil bo’ladi. Reaktsiya 
tezligi galogenning tabiatiga bog’liq bo’lmaydi, bu o’z navbatida reaktsiya karbanionning hosil 
bo’lishi bog’liqligini va reaktsiyaning umumiy tezligi birinchi bosqich tezligiga teng ekanligini 
isbotlaydi. 
b) Steriokimyoviy ma’lumotlar. Quyida keltiriluvchi ma’lumotlar α-uglerod atomi 
bo’yicha xujum amalga oshishini isbotlaydi. Agar optik faol keton –(+)-ikkilamchi-
butilfenilketon, asos saqlovchi eritmaga solib qo’yilsa, eritma tez orada o’zining optik faolligini 
yo’qotadi. Optik faol bo’lmagan (±)-ikkilamchi-butilfenilketon-ratsemat aralashma hosil bo’ladi. 
(+)-C
6
H
5
– C – CH – C
2
H
5
O
:B