O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

Semiotika (yunon. belgi, alomat) – belgilarvabelgilitizimlarningxossalarinio’rganuvchifan. Belgixabarlar (axborot, bilim)niifodalash, saqlashvaqaytaishlashvositasisifatidaamalqiluvchimoddiypredmet (hodisa, voqea)dir.Tilbelgilari (muayyanbelgilartizimigakiruvchibelgilar) vatilgaoidbo’lmaganbelgilar, ularningorasidaesa – nusxalar, alomatlarvasimvollarfarqlanadi. Tabiiyvasun’iytillarningbelgilarihammavjud.Belgilitizimlargatabiiytillar (so’zlashuvtillari), ilmiynazariyalarninggaplartizimi, sun’iytillar, avtomatlaruchundasturlarvaalgoritmlar, tabiatvajamiyatdagisignallartizimlarimisolbo’lishimumkin.

Belgilitizimlarsifatidatasviriysan’at, teatr, kinovamusiqa «tillari», shuningdekkibernetikanuqtainazaridantahlilqilinuvchiharqandaymurakkabboshqaruvtizimlari: mashinalar, dastgohlar, asboblarvaularningsxemalari, jonliorganizmlarvaularningayrimkichiktizimlari (masalan, markaziynervtizimsi), ishlabchiqarishvaijtimoiybirlashmalarvaumumanjamiyatqaralishimumkin.

Belgiinsonongidaifodayokisimvoltarzidaaksetadi. Madaniyatdunyosi «fiktsiyalardunyosi» emas, balkisimvolikshakllardunyosidir.

Simvol(yunon. – ramz, shartlibelgi) – bu: 1) fanda (mantiq, matematikavab.) belgi; 2) san’atda – ilohiyobrazningunianglash, ifodalashyokimuayyanbadiiyobraznuqtainazaridantavsifi. Allegoriyadanfarqlio’laroq, simvolningma’nosiuningobrazistrukturasibilanuzviybo’lib, o’zmazmuniningcheksizko’pma’noliligibilanajralibturadi.

Simvol – moddiynarsalarvajarayonlarningbelgiyokiobraztarzidaifodalanganidealmazmuni.Simvolningmohiyatiniformalmantiqdoirasidaaniqta’riflashmumkinemas. Uidroketuvchisub’ektningfaoliyatigamo’ljallanganserma’notizimdir. Simvolikfaoliyatinsonongigaxos. Nemisfaylasufi – neokantchiKassirerfikrigako’ra, «insonsimvolikhayvondir»; til, mif, din, fan «simvolikshakllar» bo’lib, ularningvositasidainsono’ziniqurshaganmuhitnitartibgasoladi. Simvolningma’nosifaqatodamlarmuloqotidoirasidaamaldamavjudbo’ladi. Uqanchaserma’nobo’lsa, shunchaboymazmunkasbetadi. Simvolstrukturasiningo’ziayrimhodisaorqalidunyoningyaxlitobrazinitavsiflashgaqaratilgandir.

SHundayqilib, gumanitarbilishshundayo’zigaxosxususiyatgaegaki, sub’ektivdunyoniuningmatnlar, belgilarvasimvollar, xullas, tiltarzidaamalqiluvchitashqiob’ektivomillarinitahlilqilishorqaliginaaniqbilishmumkin. Tilongvamadaniyatningbevositaborlig’ibo’lib, ijtimoiyfanlarfaqatundankelibchiqishimumkin. «Matn», «belgi», «ma’no», «simvol», «til» va «nutq» kabitushunchalarsizijtimoiy-gumanitarbilimto’g’risidahattoso’zyuritishhammumkinemas.

Biroqbundaijtimoiy-madaniyhodisalarnito’laformallashtirish, shuningdekbuniformalbelgilitizimlarningqat’iydoirasigasig’dirishmumkinemasliginie’tiborgaolishlozim. Buholdasimvolformalbelgidanboyroqvateranroqdir, chunkiikki (vako’p) ma’nolilik, nomuayyanlik, noaniqlikvahattosirlilikkayo’lqo’yadi.

Dialogijtimoiybilishda (suhbat, so’zlashuv) muhimrolo’ynaydi. Ma’lumki, dialogqadimzamonlardayoqmuammolarnidialektikayordamidabayonetishuchunfoydalaniluvchiadabiyshaklsifatidamashhurbo’lgan (SuqrotvaPlatonunioliyshakldarajasigako’targan). Dialoghaqidaso’zyuritgandaNikolayKuzanskiyasarlarini, Galileyning «Dunyoningikkiboshtizimi – PtolemeyvaKoperniktizimlarihaqidadialog» asarini, dialogmazmunniyaratishusulihisoblanuvchiUyg’onishdavrininggumanistikmadaniyatinivaGadamerning «savol-javobmetodi»niesgaolmaslikmumkinemas.

Yunonchadantarjimadadialogikkiyokibirnechashaxso’rtasidagisuhbat, ularo’rtasidagiyozmatarzdaqaydetilishimumkinbo’lganog’zakimuloqotshaklideganma’nonianglatadi. Dialogmurakkab, rang-barangmazmungaboyvatushunishbilanuzviybog’liqo’zaroaloqashaklidir. Dialogdainsonningikkitabiiyintilishi: aytishvao’zinieshitishlarigaerishish, shuningdektushunishvatushunilishgaintilishro’yobgachiqadi.O’z-o’zidanravshanki, buniamalgaoshirishusulifalsafaniamalgaoshirishusuligao’xshashdir. SHusabablibuusulniizlashfalsafaga, aniqrog’iuningasoslari, ya’niantikfalsafagamurojaatetishninazardatutadi.

Antikdavrdanafaqatboqiyfalsafiymasalalarqo’yilgan, balkibumasalalarni yechishusulihamyaratildi. Buusuldialogdir. Dialogmuammosiningo’ziham «boqiymasalalar»danbirisifatidanamoyonbo’ladi. Butunfalsafiyvailmiytafakkurtariximobaynidabumasalagamurojaatetisho’ziningturg’unligibilanajralibturadi.

Tushunishjarayonidoimdialogko’rinishinikasbetadi, chunkitushunishmuloqot (ko’pinchabilvositamuloqot) bilanuzviybog’liqbo’lib, «sub’ektlaruchrashuvi»ninazardatutadi. Tushunish – budoimshaxslar, matnlar, fikrlar, madaniyatlarvahokazolardialogidir. So’nggiyillardaijodiyfikrlashvatushunishasosisifatidagidialogmuammolarigaqiziqishsezilarlidarajadakuchaydi. Bubejizemas. Zero,Baxtinta’biribilanaytganda, dialogikmunosabat, insonnutqivahayotiningbarchamunosabatlarivako’rinishlarini, umuman, ma’novamazmunkasbetuvchihammanarsalarniqamraboluvchiuniversalhodisadir.

Sub’ektlarningbir-birinibilishivao’zarotiltopishiaynandialogdaamalgaoshadi. Bujarayondaikkisub’ektivdunyoningharbirio’zteranma’nolarininamoyonetadi. Ijtimoiyfanlardadialogmantiqiko’pjihatdaneksperimento’rninibosadi, desak, mubolag’abo’lmaydi. Davrimizningko’pginamuammolarini yechishdadialogmuhimrolo’ynaydi. Buijtimoiytafakkursohasidahamo’zaksinitopadi. Bu yerdauningahamiyatishundaki, ikkiodamuchrashib, o’zarofikralmasharekan, ikkidunyo, ikkidunyoqarashbir-biriningqarshisidanamoyonbo’ladivaularningbirortasihamshak-shubhasizhaqiqiyhisoblanmaydi. Harkimbudunyohaqidao’zso’ziniaytishhuquqigaegadir.

So’nggidavrdaharxilsabablargako’raso’zlash, bahslashish, og’zakitarzdamunozaraqilish «san’ati» yanabirinchio’ringachiqmoqda. Natijadaritorikagaqiziqishtiklanmoqda, yangiog’zakinutqmadaniyatinishakllantirishzaruratiyuzagakelmoqda. An’anaviyritorikanutqorqalimuloqotqilishmodelisifatidaqaerda, qachon, nimanivaqandayso’zlashlozimliginibelgilovchianchaizchiltizim (notiqliksan’atinazariyasi)dir.Ritorikasohasidagihozirgitadqiqotlarbundaytortalqindoirasigasig’maydivasamaralimuloqotshartlari, shakllari, qoidalarivatamoyillarinazariyasinitashkiletadi.

Bugungikundadialogmantig’inituzishyo’lifundamentalxususiyatkasbetadi. Dialogmantig’inituzishdegandaoqilonadialogningharxilmodellarinazardatutiladi. Bumodellaroqilonabo’lmagandialoglarni (vaijtimoiyog’zakimuloqotningboshqausullarivashakllarini), ularningishtirokchilarixulq-atvorinihamo’rganishvamuloqotjarayonlariningnormativkodekslarinishakllantirishimkoniniberadi.

Ijtimoiy-gumanitarbilishdadialogningmuhimroliniqaydetarekanmiz, boshqachayondashuvlarbilanasoslimunozaradahaqiqiydialogo’znuqtainazariningijodiyimkoniyatlariniro’yobgachiqarishdakattamas’uliyatvao’tafaollikninazardatutishinianiqtasavvurqilishimizlozim.