O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

Tayanch tushunchalar: tushunish, matn, dialog, germenevtika, germenevtikdoira, talqin (interpretatsiya), tushuntirish, ma’no, serma’nolilik, simvol (ramz), allegoriya, intentsionaltushuntirish, oqilonatushuntirish, tushuntirishningdeduktiv-nomologikmodeli.


Tushunishvauningbilishbilano’zaronisbati.Tushunishvauningbilish (vatushuntirish) bilano’zaronisbatimuammosiko’pdanberimuhokamaqilinadi. Ubugungikundahamo’zahamiyatiniyo’qotmaganvako’pjihatdanbahslidir. Masalan, Dilьteytushunishnimatnmuallifiningma’naviydunyosigakirishsifatidatavsiflaganbo’lsa, Xaydeggeruchuntushunishinsonningborliqqao’zigaxosmunosabati, insonningdunyodamavjudbo’lishusulidir. Gadamerfikrigako’ra, o’tmishmadaniyatinitushunishtalqinqiluvchiningo’zinitushunishibilanuzviydir. SHusabablitushunishpredmetinimuallifmatngajoylaganma’noemas, balkimazkurmatnorqalianglab yetilishilozimbo’lganmoddiymazmun («ishningmohiyati») tashkiletadi. Bunda, Gadamerfikrigako’ra, harqandaytushunishtilmuammosidir: unga «tilmediumi»daerishiladi (yokierishilmaydi) vaisbotlashnitaqozoetmaydi.

Hozirgiadabiyotlardatushunishturlari, tiplarivadarajalariningharxiltasniflarimavjud. Masalan, G.I.Ruzavintushunishninguchasosiyturinifarqlaydi:

A) Dialogdatilvositasidaaloqaqilishjarayonidayuzagakeladigantushunish. Tushunishyotushunmasliknatijasibu yerdasuhbatdoshlaro’zso’zlarigaqandayma’noyuklashigabog’liq.

B) Birtildanboshqatilgatarjimaqilishbilanbog’liqtushunish. Bu yerdao’zgatildaifodalanganma’nonionatiliso’zlarivagaplariyordamidaifodaetishvasaqlashnazardatutiladi.

V) Matnlarni, badiiyadabiyotvasan’atasarlarini, shuningdekodamlarningturlivaziyatlardagiqilmishlarivaharakatlarinitalqinqilishbilanbog’liqtushunish. Bu yerdama’noniintuitivtushunishningo’zi yetarlibo’lmaydi. Butushunishningbirinchidarajasi. Tushunishningikkinchidarajasitadqiqotningboshqa, xususan: mantiqiy-metodologik, aksiologik, kulьturologikvositavametodlarinijalbqilishnitaqozoetadi⁴⁶.

Tushunishto’g’risidaso’zyuritganda, yanaikkimuhimjihatgae’tiborniqaratishkerak:

1. Germenevtikdoiratamoyilitushunishningmuhimjihatihisoblanadi. Utushunishningtsiklikxususiyatiniaksettiradi. Mazkurtamoyiltushunishvatushuntirishnibog’laydi: nimanidirtushunishuchununitushuntirishkerakvaaksincha. Mazkuro’zaroaloqabutunbilanqismningdoirasisifatidaifodaetiladi: butunnitushunishuchununingalohidaqismlarinitushunishkerak, alohidaqismlarnitushunishuchunesabutunningma’nosihaqidatasavvurgaegabo’lishlozim. Masalan, so’z – gapningqismi, gap – matnningqismi, matn – madaniyatunsurivash.k.

2. Germenevtikdoira – «olmaxong’ildiragi» emas, zero, undatafakkurqismlardanavvalgibutungaemas, balkio’zqismlariningbilimibilanboyiganbutunga, ya’niboshqabutungaqaytadi.Germenevtikdoiradialektikxususiyatgaega: undato’liqvachuqurtushunishdanyanadato’liqroqvachuqurroqtushunishgatomonharakatsodirbo’ladi, mazkurharakatjarayonidatushunishningyanadakengufqlarinamoyonbo’ladi.

Tushunishnihozirgidavrgabog’lashkerakmi?

Mazkurmasalayuzasidanikkiasosiyqarashmavjud:

A) Kerakemas. Mazkurqarashgako’ra, matnnimuvofiqtarzdatushunishungamuallifyuklaganma’noniochibberishninazardatutadi. Ya’nimuallifyuklaganma’nonihechqandayqo’shimchavao’zgartirishlarsiz, mumkinqadarsofshakldaaniqlashlozim. Lekinamaldabundaybo’lmaydi, zero, harbirdavrmatnga (masalan, san’atasarlariga) o’zmezonlaribilanyondashadi.

B) Tushunishjarayonimuqarrarravishdatushunishgaharakatqilinayotgannarsagaqo’shimchama’noyuklashbilanbog’liq. Binobarin, matnnimuallifqandaytushunganbo’lsa, shundaytushunishningo’zi yetarliemas. Demak, tushunishijodiyjarayonvaumuallifyuklaganma’noniaynanaksettirishniginaemas, balkiungatanqidiybahoberish, ijobiyjihatlarinisaqlabqolish, ma’nonihozirgivoqelikningmazmunibilanboyitishninazardatutadi.

HozirgizamonfrantsuzgermenevtikasiningvakiliPolьRikerningfikricha, tushunishhechqachonbilishdanajralmaydi, balki «ma’nonio’zlashtirishfaoliyatiningbosqichi» hisoblanadi. Tushunish – fikryuritishorqalisimvoldayashirinma’nonianiqlashdemak. BundaRikerquyidagiholatlardankelibchiqadi:

a) germenevtika – izchiltalqinqilishjarayoni;

b) talqinlarningxilma-xilligigermenevtikaningmohiyatinitashkiletadi;

v) tushunish – birongtomonidanuzatiladigan, ikkinchiongesaunitashqiifodalarorqaliqabulqiliboladiganbelgilarma’nosinitushunib yetishjarayoni;

g) aynibirmatnbirnechtama’nogaegavabuma’nolarbir-birigaqo’shilib, qatlamhosilqiladi.

SHundayqilib, tushunish - muayyanhodisaningma’nosini, uningdunyodagio’rnini, yaxlitbirbutuntizimdagifunktsiyalarinitushunib yetishdemak. Uborliqningma’nolariniterananglab yetishgako’maklashadi. Tushunishjarayonisodirbo’lishiuchunquyidagilarzarur: harqandaytabiatlimatndaifodalanganpredmet; undama’noningmavjudligi; mazkurma’noto’g’risidagidastlabkitasavvur; matnnitalqinqilish, ya’nimatnningmazmuninitushunish; talqinqiluvchidao’z-o’zinitushunishningmavjudligi, muloqot, aloqa; «tilstixiyasi»; dialogyuritishqobiliyati; o’zfikrinibildirishgaintilish, boshqachafikrlaydiganodamgaso’zberish, uningaytganlarinihazmqilaolish; aynibirmatn (ungamuallifyuklaganma’nodantashqari) birnechtama’nogaegabo’lishininazardatutish; matnningpredmetmazmuninihozirgidavrningmadaniytafakkuritajribasibilanbog’lash.

Tushunishjarayoniinsonningo’ziniqurshaganolamnibilishjarayonibilanuzviybog’liq, ammobundainsonfaqatbilishfaoliyatibilanginacheklanmaydi. Tushunishmuammolaribilishnazariyasimasalalarinichetgasiqibchiqaraolmaydi, ularkengijtimoiy-madaniynuqtainazardanbilishvapredmetli-amaliyfaoliyatningdialektikbirligiasosidatahlildano’tkazilishilozim.

Tushunishtavsiflash, tushuntirishvatalqinqilishbilanbirqatorda, ilmiybilimfaoliyatiningasosiymuolajalarigakiradi. Tushunishnitadqiqqilishganisbatanko’psonliyondashuvlarmazkurjarayonuniboshqaintellektualjarayonlarvagnoseologikoperatsiyalardanajratadigano’zigaxosxususiyatlargaegaekanliginiko’rsatadi.

SHuninguchunhamtushunishnibilishgao’xshatish («tushunish – tushunchalarnimantiqdaifodaetishdemak») yokiunitushuntirishmuolajasibilan (garchiularo’zarobog’liqbo’lsa-da) aralashtirishmumkinemas. Ammotushunishjarayoniko’pinchaanglab yetish, ya’niinsonuchunma’lumma’nogaegabo’lgannarsalarnianiqlashbilanbog’liqbo’ladi. SHuninguchunham «tushunishma’nolardagirealharakat, mazkurma’nolargaamaldaegalikqilishsifatidaharqandaybilishfaoliyatiningajralmasqismidir»⁴⁷,deganfikrgaqo’shilishlozim.