O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

Novatsiyalarningo‘zigaxosxususiyatlari. Ilmiy-ijodiyfaoliyatgaxosbo‘lgannovatsiyalaresanazariyvaempirikjihatdanyangichasifatliholatgao‘tish, eskiribqolganqoida, vaziyatvaahamiyatlarniqaytako‘ribchiqishbilanbog‘liq.Novatsiyailmiy-tadqiqotfaoliyatiasosidato‘plangantajribavayangiliklarningdinamikbirliginisaqlaganholda, insoniyathayotiningturlisohalarigaoidyangiliklarnimaqsadliyo‘naltirishgaxizmatqiladi. Shuningdek, uvorisiyliktamoyiligarioyaqilganholdaerkintarzdayanginazariyalarniyaratishdahammetodologikahamiyatkasbetadi⁶².

Demak, nazariyvaempirikyangiliklaryig‘indisiilmiy-ijodiyfaoliyatdagiinnovatsiyavanovatsiyalarningyaxlitliginitashkiletadi. Yangilikkiritishichkimantiqvayo‘nalishlargaegabo‘lib, uyangig‘oya (fikrni) paydobo‘lishidanundanfoydalanaboshlanishigachabo‘lganjarayonhamilmiy-ijodiyfaoliyatmantig‘inibelgilabberadi. Shutariqailmiy-ijodiyfaoliyatningdinamikasiyangilikkiritishdatakomillashibboradi. Chunkinovatsiyajarayoniningtuzilishiyangilikningbirbosqichidanikkinchibosqichigao‘tishidao‘zgaribboradi. Binobarin, ilmiy-ijodiyfaoliyatdagiyangiliklardinamikasidauningsamarasinamoyonbo‘ladi.

Novatsiyayangiilmiyg‘oyada «eskilik» elementi, ilgarimavjudbo‘lganbirornarsaborliginiifodalaydi.Shutariqayangilikvorisiylikkatayanadi. Buyangilikixtirogateng, ya’niyanao‘rnatilganyangihaqiqatdemakdir. Novatsiyada, shuningdek, avvalgimavjudbo‘lgang‘oyayokiparadigmaniyanadatakomillashtirib, zamonagamoslashtiriladi.Shundayqilib, novatsiyajamiyatvatabiatrivojlanishiqonuniyatlariniyaxlitholda, tizimlarrang-barangligidaanglasholdindanko‘rabilishuchunzarurasosvazaminhisoblanadi.

Ilmiyijodningasosiymaqsadihamolamdaginarsavahodisalarningrivojlanishqonunlarinianiqlash, ulardanqaysilarinibilishinsonlargatabiatvaijtimoiyjarayonlarniboshqarishdazaruriybilimlarniegallash, ularnishaxsiyehtiyojlargamosravishdao‘zgartirishgaqaratilgan. Binobarin, ilmiy-ijodiyfaoliyatodamlarningtabiatvaijtimoiymunosabatlarustidanhukmronlikqilish, noma’lumnarsalarnikashfetish, ishlabchiqaruvchikuchlarniko‘paytirish, moddiyvama’naviyboyliklarniyaratishda, eskinazariyavaamaliytajribagatayanishdanamoyonbo‘ladi. Shunuqtainazardan, fanrivojidagiilmiy-ijodiyfaoliyat, innovatsionvanovatsionyondashuvlarkattarolo‘ynaydi. Zero, bugungikundafanrivojiga, ilmiymantiqiyoperatsiyalargag‘oyalar, nazariyalar, qat’iymulohazalarnatijasisifatidaqarashlozim.

TomasKunfikricha, “Fanrivojidavriytransformatsiyavailg‘ortasavvurlaralmashinishiorqaliro‘yberadi, ya’nimuvozanatliravishdaro‘yberuvchiilmiyinqiloblarorqali, eskiparadigmalarniyangilargaalmashishkabilaro‘zidanafaqatnazariyalar, balkifandaharakatlanishiusullarinimujassamlashtiradi”. V.N.Kudryavsevuningfikrinidavomettirib, ilmiykashfiyotjarayonidalil, nazariymulohazavataxmindarajasinio‘zichigaqamraboladi, keyinesaeksperimentyokiuningmuhokamasigae’tiborqaratiladi⁶³, debta’kidlaydi.

Bizningcha, T.KunvaV.N.Kudryavsevilmiy-tadqiqotfaoliyatnatijasisifatidanamoyonbo‘ladigantasodifiyyangiliklarga yetarlidarajadaob’ektivbahobermaganlar, ya’niularilmiyinqiloblarnichiziqlitafakkurasosidatahlilqilgan, xolos. Vaholanki, bugungiilmiyinqilobasosidakattasakrash – chiziqlitafakkurdannochiziqlitafakkurga, klassikfandannoklassikvapostnoklassikfangao‘tishsodirbo‘ldi. Bundayo‘zgarishlarnatijasidanazariymulohazavailmiytaxminlargabo‘lganmunosabathamo‘zgardi. Chunkishukungachanazariymulohazavataxminyagonailmiytalablargabo‘ysunardivao‘zigaxosilmiymezonlargaamalqilardi. Postnoklassikfanmahsulibo‘lgansinergetikadaesanazariymulohazavailmiytaxminlarbirnechavariantlardanamoyonbo‘lishie’tirofetiladi.

To‘g‘riinnovatsiyayokinovatsiya “birorqiziqvoqeagaduchkelsang, unitadqiqqil, qolganigaqo‘lsilta” deganaqidagasuyanibqolmay, an’anaviyqarashlarningturlivariantlarigae’tiborqaratadi. Zero, insoniyatningilmiy-ijodiyfaoliyatio‘zmohiyativametodibo‘yicharatsional, shuningdek, o‘ziningengg‘aroyibyutuqlarinifaqatmiyaningxavflikutilmaganfaoliyatiorqaliifodalaydi, ya’nioliminnovatsiyayokinovatsiyalarasosidabilimnievristikseleksiyaqiladivasaralaydi. Bumuayyanmaqsadgayo‘nalganbo‘ladi. Keyinbujarayonqaytatakrorlanadivaolimgayangigorizontlarni (ufqlarni) ko‘rishgaimkonberadi. Buningnatijasida, olimmiyasidailg‘orinnovatsiong‘oyalarshakllanaboshlaydivakutilmagandakristallashuvgao‘xshashevristikjarayonro‘yberadi. Demak, innovatsionta’sirvositasidaolimmiyasimuayyanvaqtdao‘ziningyangikonsepsiyasiningasosiybelgilarinianiqlaydi, matematikadabo‘lganikabibukutilmaganfikrhammaqsadlifaoliyatjarayonidaemas, balkifaoliyatgabog‘liqbo‘lmaganvaqtdahamro‘yberadi, ya’niolimmiyasikashfiyotbilanbandbo‘lmaganpaytdasodirbo‘ladi. Budavrdaijodiyjarayongahis-tuyg‘ulararalashadi. Biroqkutilmaganomadlig‘oyaningkashfqilinishiifodalanishiijodiyjarayonningoxiriemas, balkiboshihisoblanadi. Chunkiolimo‘zg‘oyalariningto‘g‘riliginiasoslashi, oqibatlarinianiqlashi, ularnieksperimentnatijalaribilansolishtirishi, barchaehtimoliyimkonlargajavobtopishivanihoyato‘zkashfiyotichegaralarinianiqlashilozimbo‘ladi.

Albatta, ilmiykashfiyotlardaintuitsiyaningroliniinkorqilibbo‘lmaydi. ShuninguchunhamfransuzolimiM.Zaaro‘zining “Ijodyo‘llari” nomlikitobida, intuitsiyahis-tuyg‘ularhamqodirbo‘lmagannarsagaqodirliginiasoslashmaqsadida “Unarsalarborlig‘inivaularningyashirinqiymatini (qadrini) qamraydi, zabtetadi”⁶⁴ – debta’kidlaydi. Intuitsiyadunyoqarash, ilmiygipotezagayo‘lochadi. Ilmiyijoddatasavvur, fantaziyama’lumrolo‘ynaydi, borliqdagimavhumlikqisminidarrovko‘rishmumkinbo‘lgantarzdatasvirlaydi. Ammotasavvurvaintuitsiyaaqliychegaradaqo‘llaniluvchi, olimlarningilmiykashfiyotlarqilishidayordamchivositalarginabo‘libqoladi.

Ilmiytadqiqotningtakomillashuvigata’sirko‘rsatuvchinochiziqlitafakkur, ijodningattraktorholati, ijodiyfaoliyatdagibifurkatsiono‘zgarishhamdafluktuatsionta’sirlarmasalasihame’tibordanchetdaqolgan. Shunuqtainazardan, ilmiytadqiqotningmazkurjihatlarigae’tiborberishuninghaligachaochilmaganqirralariniizlabtopishgayordamberadi. Buninguchunavvaloilmiytadqiqotgadaxldorharbirtadqiqotlardagiqo‘llanilganusul, vosita, texnikavatexnologiyalarnio‘rinlibirlashtirish, fanlararouzviyuyg‘untadqiqotlarnito‘g‘riyo‘lgaqo‘yishlozim.

Ilmiytadqiqotningmanbaibo‘lganyanginazariybilimlarvatexnologiyalaro‘zaromuvofiqlashganholdailmiy-metodologiktizimniyuzagakeltiradi. Shuma’noda, harqandayijodiymuhitdayangibilimgaegabo‘lishdarajasicheklanganbo‘lsa, uningfaolligipastdarajagatushibqolishinita’kidlabo‘tishnilozimdebtopdik. Bundayilmiysayozlashishilmiyfaoliyatdagidogmalashuvniyokibo‘rttirilganilmiyfundamentalizmnishakllantirishmumkin, ya’nieskiilmiyandazalarga, me’yorlargamoslashibundanchiqibketolmaslikhaqiqatnibilishdagikonkretdalilvavoqeliknianiqlashgato‘sqinlikqiladi. Ilmiyijoddaushbuyo‘lbilannafaqataniqbirilmiymaqsadto‘g‘ritanlabolinadi, balkiunga yetishishuchunbir-birigaadekvatbilimlarhaminkorqilinadi. Oqibatdaesa, yangibilimlargaemas, balkieskiliksarqitlarigasuyanibqolishholatlariko‘puchraydiganbo‘libqoladi. Shuninguchunhambundaymuammoliholatlarningoldiniolishdanoan’anaviyyondashuvlardansamaralifoydalanishdolzarbhisoblanadi.

V.A.Lektorskiyilmiy-tadqiqotfaoliyatimasalasiningklassikvanoklassikepistemologiyadoirasidatahlilqilib, insonbiliminingo‘sibborishiko‘proquningijodiyfaoliyatdaqo‘lgakiritganyangiliklargabog‘liqekanliginiasoslabberadi⁶⁵. Biroqbufaoliyatdafaqatyangig‘oyalaremas, balkiularningvorisiyliktamoyiligamoskeladiganlarihame’tiborgaolinishikerak. Buesaijodiyizlanishlardagipragmatikkamchiliklarnibartarafetishdamuhimahamiyatkasbetadi. A.N.Kiryushinhamijodiyfaoliyatmasalasiningkognitiv-evolyusiontahliligae’tiborqaratib, uko‘proqamaliyxarakterkasbetadiganijodiyomillarningbosqichma-bosqicho‘zgarishigabog‘liqekanliginita’kidlaydi⁶⁶.

Ilmiy-tadqiqotfaoliyatinito‘g‘rivasamaraliyo‘lgaqo‘yishdainsonningyuqorisaviyasitadqiqotjarayonidatezqarorchiqaraolishi, birvaziyatdanikkinchisigatezko‘nikaolishidanamoyonbo‘ladi. Shuninguchunilm-fan, siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniyhayotdailmiy-ijodiyfaoliyatahamiyatiningoshibborishiinsonningilmiysalohiyatdarajasiniyorqinroqaksettiradi. Buesainsonningijodiyfikrlashdarajasi, ruhiyzo‘riqishlardanozodbo‘lishigaolibkeladi. Ma’lumki, XX asrdailmiy-ijodiyfaoliyatningyangiyo‘nalishlarivujudgakeldi. Ularningumumiyligibirtomondan, antropologikxususiyatida; ikkinchitomondan – ba’zihollardailmiybo‘lmaganqarashlarnamoyonbo‘ladi.

Ilmiytadqiqotdaqarama-qarshibo‘lmaganme’yoriytizimlaryokiularningqismlaridoirasidafarqlanadiganintellektualfaoliyatningshakllarimuhimrolo‘ynaydivatizimningijodiyrivojidaturliahamiyatkasbetadi, bundantashqime’yoriyfaoliyatningijodiyxarakteriumumanmuammolibo‘libqoladi. Ilmiytadqiqotgaxosme’yoriyfaoliyatningijodiyxarakteriko‘rilayotganholatdashubhauyg‘otmaydi, chunkibundamoddiylikningme’yoriyinnovatsiyalarihosilbo‘ladi, ya’nime’yortadqiqotjarayonida, ilmiy-tadqiqotjarayonidayangikonseptualelementlaryokiyangiijodiytizimlarniishlabchiqishigaturtkibo‘ladi. Shakllanganyangiilmiyg‘oyayokinazariyadoirasidaumumiyholdafaqatme’yoriyfaoliyathardoimijodiyxarakterkasbetadi. Darhaqiqat, reallikdaistalganme’yoriyfaoliyatbirvaqtdahamkonstruktiv, hamdestruktivbo‘lishihammumkin. Destruktivlikilmiy-ijodiyfaoliyatuniversallikvayaxlitliknita’minlaydi, shuningdek, ijobiyfaoliyatningmuqobillariganisbatannegativtanqidiyyondashuvnishakllantiradi. Ilmiy-ijodiyfaoliyatningme’yorinostandartijodiyxatti-harakatbilanshakllanadi.