O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

Ilmiy-ijodiyfaoliyatningsamaralimahsulikashfiyotdir. Ilmiyizlanishjarayonidamoddiydunyoningilgarinoma’lumbo‘lganob’ektivqonuniyat, xossavahodisalarniochishgakashfiyotdeyiladi. ShuninguchunhamA.T.Shumilin “Ilmiyijodbukashfiyotvaixtiroqilishdaniboratmurakkabjarayondir”⁷⁸, - debyozadi. Darhaqiqat, kashfiyotdegandaborliqdagihaligachanoma’lumbo‘lgannarsanisub’ekttomonidanbilishgaaytiladi. Aynishuma’noda, ijodiyizlanishjarayonidamuayyankashfiyotlaryuzberadi. Ularningorasidaengmuhimiilmiykashfiyotdir. Mazkurilmiy-ijodiyfaoliyatningnamoyonbo‘lishinio‘rganuvchisohaevristikadebataladi. Darhaqiqat, ilmiy-ijodiyfaoliyatasosidatadqiqotchimuayyankashfiyotochishimumkin. Agartopilganyangig‘oyamualliftomonidanilmiyasoslabberilsa, ukashfiyotgaaylanadi.

Kashfiyotilmiyfaoliyatningengyuqoridarajadaginamoyonbo‘lishshaklidir. Shunuqtainazardanqaraganda, kashfiyoto‘zob’ektlariuchxilshakldanamoyonbo‘ladi. Bularningbirinchisiqurilmabo‘yichakashfiyotlarbo‘lib, ungama’lumkonstruksiyavositalari, qurilmalarninguzelvadetallari, ularningjoylashishivao‘lchamlarigategishliyangiliklarkiradi. Ikkinchisiesausulbo‘yichakashfiyotlarbo‘lib, ungatexnologikjarayonlar, vositalar, yechimlarvaparametrlartaalluqlidir. Uchinchisiesaishlabchiqarishgaqo‘llashbo‘yichakashfiyotlarbo‘lib, ungama’lumbirpredmetniboshqajoydaboshqamaqsaddaishlatishbo‘yichatakliflarkiradi.

Ilmiytadqiqotfaoliyatida “yaratish”, “kashfiyot” va “ixtiro” kabilarmuhimmetodologikahamiyatkasbetadi. Bundayaratishijodiysub’ekttomonidanijodnatijasinivujudgakeltirishnianglatadi. Ixtiro – sub’ekttomonidannarsa, hodisa, jarayonlarningob’ektivholatigao‘zigaxostarzdasezilarlio‘zgartirishlarkiritishdir. Nazariyayaratishuchuntajribaasosidaqo‘lgakiritilgandalilarnishunchakijamlashningo‘zikamlikqiladi. Buninguchunhardoimmuammoningmohiyatigaqaratilganixtirochiliklayoqatizarurbo‘ladi. Aksariyatixtirolarsanoatishlabchiqarishiyokikundalikmaishiyturmushtalablaridankelibchiqqanholdayaratiladi. Aynishuma’nodaodamlarehtiyojiniqanoatlantirishningimkonqadartejamkoryo‘llarinitopganinsonniixtirochidebatashmumkin. Kashfiyotesa – kashfiyotchidanmustaqilravishdamavjudbo‘lgannarsa, hodisaningsub’ekttomonidananglab yetilishidir.

Ilmiy- tadqiqotjarayonidakashfiyotniochishbubajarilganilmiyishningichidaengtaraqqiyetgan, o‘zidayangiliknisaqlagan, ijobiytomonlargaegabo‘lganvaboshqalardanjiddiyfarqqilganunsurniajratishdemakdir. Ilmiytadqiqotjarayonidaodatdakashfiyotilmiyishningichidaberkinibyotadi, muallifuniochabilishikerakbo‘ladi. Kashfiyotniochishberilganob’ektlarguruhidagiumumiy, foydalivayangitomonlarnitopishvauningboshqakashfiyotlardanfarqinianiqlab, ijobiytomonlariniko‘rsatibberishilmiy-ijodiyfaoliyatningnegizinitashkilqiladi.

I.Saifnazarov, G.V.NikitchenkovaB.U.Qosimovlarningfikricha, “Ilmiykashfiyotilmiyijodningmuhimjihatibo‘lib, uilmiytadqiqotob’ektihaqidayangisifatliaxborotolish, yangiqonunlar, gipotezalarvanazariyalarnianiqlash, fanningyangisohalarihaqidama’lumotlarolishdanamoyonbo‘ladi”⁷⁹. O‘zlariningmazkuryondashuvlariorqalimualliflarilmiykashfiyotniijodningfandagioliyifodasiekanligigaalohidae’tiborqaratadilar. Shunuqtainazardan, harqandayilmiyyutuqyokikashfiyotnafaqatmuayyanpredmetmazmuniga, balkimetodologikjihatgahamegadir. Ilmiy-ijodiyfaoliyatdaqiziqarlivamuhimdalillarningyangimanbalarinitopish, kashfetish – olimijodiytafakkuriningyorqinko‘rinishibo‘lib, ilmiykashfiyotuningcho‘qqisinitashkiletadi.

P.K.Engelmeyerta’kidlashicha, “Kashfiyot – texnikmasalalarni yechishningilmiyasosidir”⁸⁰. Shunuqtainazardan, kashfiyotko‘proqharbirizlanuvchigacheksizvatengsizlazzatbaxshetadiganma’naviy-ruhiyhodisadir. Zero, buyukolimlaro‘zlariningkashfiyotlaribilanginaemas, balkiularningfaoliyatiodamlarningjudako‘pavlodlariuchunnovatorlikhamdahaqiqatgaxizmatqilishnamunasibo‘lganligitufaylihammadaniyatdasezilarliizqoldirganlar. Aynishuma’noda, fandagiharbirkashfiyotsirlixilqathisoblanganinsonningbuyukliginihisqilishbilanbarobardir.

Fanningko‘pasrliktarixikashfiyotlarbilanuzviylikkaega. Ilmiykashfiyotlarolimlarningdalillarnitizimgasolishvatasniflashborasidagifidokoronamehnatinatijasidayuzagakeladi. Darhaqiqat, “Olimlikog‘irmehnatnatijasidir. ...ollohberganijodkorlik... birfoizbo‘lsa, qolganto‘qsonto‘qqizfoiziijodvamashaqqatlimehnatnatijasidaamalgaoshadi. Olimlikxislatikechayu-kunduzo‘ylovlarnatijasi. Olimlikbusinchkovliklaroqibati”⁸¹.

Ilmiykashfiyotsariyo‘lmuammolivaziyatnianiqlashdanboshlanadi, unita’riflashdano‘tadivabuvaziyatning yechiminitopishbilanyakunlanadi. Ilmiy-ijodiyfaoliyat, biron-birkashfiyotamaldaqo‘llanilishinatijasida, ilmiybilishningtegishlisohasijadalsur’atlardarivojlanaboshlashini, texnikaningrivojlanishifandainqilobyasashiniko‘rsatadi. Bundayinqiloblarningengkattasi XIX asrgato‘g‘rikeladi. ShuninguchunhamP.Sorokin “Faqatbirgina XIX asrdagikashfiyotvayangiliklarningo‘zioldingiasrlardagikashfiyotlarninghammasinijamlagandanhamko‘pdir”⁸², - debyozadi. Xususan, buasrda 8527 takashfiyotamalgaoshirilgan⁸³.

Ilmiykashfiyotpaytidavayangibilimlarolishdaemotsiyalarningrolikattadir. Chunkiolimlaro‘zilmiy-ijodiyizlanishlarihaqidabahsyuritganpaytdayangitopgandalillarihaqidahayajonbilanmulohazaqiladi, suyunadi, hayratlanadi, qo‘rqadi, eziladi, iztirobchekadivamungliholatgatushadi , boshqalargahimmatko‘rsatadiyokixunobbo‘ladi, loqaydbo‘ladi⁸⁴. Yaxshiyokiyomonkayfiyatdabo‘ladi, ijod «to‘lg‘oqlari» bilanqiynaladi. Buvabungao‘xshaganboshqabaholash, qadrlashholatlariilmiyfaoliyatningkonkrettarkibiniaksettiradi. Bulardanma’lumbo‘ladiki, ilmiy-ijodiyfaoliyatningnamoyonbo‘lishshakllario‘zmazmun-mohiyati, maqsadivavazifasigako‘rafarqlanadi. Shuninguchunhamilmiy-ijodiyfaoliyatnitushunishvatushuntirishdauningnamoyonbo‘lishshakllarigadoirturlikonseptualqarashlarniqiyosiytahlilqilishmaqsadgamuvofiqdir. Chunkiinsonilmiyijodningbundayshakllariasosidatabiat, jamiyatvao‘z-o‘zihaqidafikryuritishningyangidanyangiimkoniyatigaegabo‘ladi. Buesainsonnihaqiqatnibilishfaoliyatidailmiyyondashuvningko‘pxilliliginita’minlashgaolibkeladi. Darhaqiqat, Shelling “Ilmiyijodbuinsonhayotiyfaoliyatiningoliyshaklihisoblanadi”⁸⁵, -debyozadi.

TahlilXXasrilmiydiskursidainnovatsiyafenomeninitadqiqetishtexnik-iqtisodiykontekstdoirasidantashqarigachiqmaganiniko‘rsatadi. Xususan, bungamuvofiqinnovatsiyaniishlabchiqarishstrukturasidaiqtisodiyfoydakeltiruvchitexnologikyangiliksifatidatushunishkengtarqalgan. Shuninguchun, ilmiymuhitdatexnik-iqtisodiyparadigmatushunchasipaydobo‘ladi. Butushuncha “imtiyozinafaqatmahsulotlarvatizimlarningyangidiapazonida, balkiko‘proqishlabchiqarishgajalbetishmumkinbo‘lganmablag‘larningnisbiystrukturasidanizlanishikerakbo‘lgano‘zaroaloqadortexnik, tashkiliyvamenedjerlikinnovatsiyalarto‘plami”⁸⁶nianglatadi.

Bugungikundainternetso‘rovnomanatijalarigako‘radunyoningengmashhurijtirolariqo‘yidagilardebbelgilangan.

Birinchinoyobixtiroolov.Insoniyattarixidabirinchinoyobixtirosifatidao‘ziningisitish, yoritish, pishirishbilanbog‘liqxossalargaegabo‘lganligiuchun “olov” tanolingan. Yovvoyiolovo‘rmonyong‘inlariqanchalikdahshatlibo‘lganbo‘lsa, unig‘orgakiritgandanso‘ngto‘liqo‘zigabuynsindirdi. Uzoqyillardavomidainsoniyatg‘orlardaolovdanfoydalangankeyinroqesauniishqalanishyordamidafoydalanishniboshlaganlar.

Ikkinchiixtirog‘ildirakvaarava.Aravaningkashfqilinishi

Hozirgikungakelibinnovatsiyafenomenitexnik-iqtisodiysohaningtordoirasini yengibo‘tgan. Buniinnovatsiyaningmadaniyatningturlisohalaridaqo‘llanilayotganidahamko‘rishmumkin. Endilikda, innovatsionfaoliyatrivojlanishningasosiyshartisifatidanamoyonbo‘lmoqda. Ta’lim, ilmiy, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiyinnovatsiyalarningmavjudligijamiyatvamadaniyatningturlimakonlaridayuzagakelganyangilikkaintiluvchanlikxususiyatidandarakberadi. Buesa, o‘znavbatida, zamonaviyijtimoiy-madaniyvoqelikningxarakterlixususiyatidir. Ye. K. Krasnuxinaningta’kidlashicha, o‘tmishgamunosabatbugungikundao‘zgarmoqdavaijtimoiyvoqeliknishakllantiruvchiasossifatidaan’analaremas, balkiinnovatsiyalarchiqmoqda. Mutaxassisshundayyozadi: “agardatarixningmazmunidolzarbvabugungikunuchunahamiyatlibo‘lsa, uholdao‘tmishhozirgizamonningildizisifatidaendiyo‘q. Hozirgidavro‘z-o‘zidanishlabchiqarish, xususiydekonstruksiyatarzidaqurilmoqda. O‘tmishreanimatsiyasiinnovatsiyako‘rinishidasodirbo‘lmoqda ...

O‘tmishqaytsa, faqatgina, yangilikko‘rinishiniolibtakrorlanishimumkin, eski, avvalginarsa, hodisalaryangilanib, novatsiyashakliniolibginafuqarolikhuquqigaegabo‘lishimumkin. Shunuqtainazardanqaraganda, engqadrlinarsabu – yangilik. Shuninguchunan’anaviyo‘tmisho‘ziningyangilikekaninivao‘zidahozirgidavrniko‘rsatishgaurinadi”⁸⁷. Demak, innovatsiya, engavvalo, o‘zdavrinuqtainazaridanasoslashnitaqozoetadiganmurakkabijtimoiy-madaniyfenomendir.

Bundantashqari, innovatsiyaijtimoiy-madaniyhodisasifatidao‘zmohiyatiga, nafaqat, zamonaviymadaniyatningbarchatendensiyalarini, balkiuyangilikkayo‘nalganfenomensifatidamadaniyatningkelajaginihamsingdiradi. Bizningfikrimizcha, innovatsiyaniyangipostindustrialrivojlanishbosqichiob’ektivlashuviningijtimoiy-madaniymodeli, debta’riflashzarur.