O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

8-Mavzu: Ilmiytadqiqotdarattsionallikvairrattsionallik.
Mashg’ulot rejasi:

1. Rattsionallik tushunchasining falsafiy mohiyati.

2.Ratsionallik va uning ilmiy tadqiqotdagi o‘rni.

3. Irrattsionallik tushunchasining falsafiy mohiyati.

4. Ilmiy tadqiqotda - irrattsional bilimlar.

Ilmiytadqiqotfaoliyatidaratsionallikvairratsionallik. Ob’ektivborliqnibizyaratmaganmiz, shusabablibizborliqdanvauningob’ektivqonunlaridankelibchiqib, o‘zimizningo‘sibborayotganmoddiyvama’naviyehtiyojlarimizniqondirishgaqodirbo‘lgano‘z «insoniylashtirilgan» tabiatimizniyaratamiz. Shuma’nodabizdunyogao‘zsezgilarimizvaaql-idrokimiznikiritamiz, lekinbundaykiritishnibiztabiatvaamaliyharakatnianiqmaqsadgamuvofiqbo‘lgan, o‘zlashtirilganbilimlarnihayotgatatbiqetishimkoniyatiniberadigantarzdaamalgaoshiramiz.

Bilishbilimsizlikdanbilimlilikka, birbilimdanyanadachuqurroqbo‘lganboshqabilimgao‘tishsifatidaamalgaoshiriladi. Bujarayonbir-biribilanbog‘langanko‘psonliholatlarvajihatlardantarkibtopadi. Sezgilarvabilimningo‘zaronisbatihaqidagimasalaxususidafalsafatarixidaikkinuqtainazar – sensualizmvaratsionalizmmavjudbo‘lgan. Birinchinuqtainazargako‘ra, haqiqatningtagiga yetishningbirdan-birmanbaivavositasisezgilarhisoblanadi. J.Lokksensualizmtarafdoribo‘lgan.

JonLokk (1632 – 1704) –bilishningempiriknazariyasiasoschisi, liberalijtimoiy-siyosiykonsepsiyamuallifi. Engmuhimasarlari: «Insonbilimihaqidatajriba», «Davlatniboshqarishhaqidaikkirisola», «Tarbiyahaqidaayrimfikrlar» vah.k. Lokkta’limotiningdiqqatmarkazidainglizempirizmiruhidarivojlanganbilishnazariyasituradi. Lokkilgarisurgankonsepsiyasensualizmgaasoslanadi, insonbilimito‘laligichatajribadankeltiribchiqariladi. Lokkinsontafakkuridatug‘mag‘oyalarmavjudligigabo‘lganishonchnitanqidtig‘iostigaoladi. Uningfikricha, aqltozataxtayokioqqog‘oz (tabularasa)nio‘zidaifodalaydi. Bilishningbirdan-birmanbaibo‘libtajribaxizmatqiladi. Lokkichkivatashqitajribaniajratadi. Tashqitajribanibizsezgiorganlarimizyordamida, ichkitajribaniesa – o‘ztafakkurimiz (refleksiya) faoliyatiniidroketishyo‘libilano‘zlashtiramiz. Lokkbarchasezgilarniikkiturkumga – birlamchisifatlarhaqidagig‘oyalarvaikkilamchisifatlarhaqidagig‘oyalargaajratadi. Birlamchisifatlar – bujismlargaxossifatlar. Ularjismlarningo‘zidamavjud. Birlamchisifatlargako‘lam, shakl, harakatvahokazolarkiradi. Ikkilamchisifatlarsezgiorganlarita’siridapaydobo‘ladi, ularjismlardamavjudemas. Ikkilamchisifatlargarang, ta’m, hidvahokazolarkiradi. Sezgilarvarefleksiyayordamidaolingang‘oyalarbilishjarayonigazaminyaratadi. Aqlbiriktirish, taqqoslashvamavhumlashtirishyo‘libilansoddag‘oyalardanmurakkabg‘oyalarniyasaydi. /oyalaraniqvamavhum, haqiqiyvaxayoliy, adekvatvanoadekvatbo‘lishimumkin. Bundahaqiqatg‘oyalarningvoqelikkamuvofiqligisifatidatushuniladi. O‘zijtimoiy-siyosiyta’limotidaLokk, xuddiGobbskabi, jamiyatningtabiiyholatidankelibchiqadi. Ammoujamiyatnihammaninghammagaqarshiurushidebhisoblamaydi, balkierkinlikvatengliksaltanatisifatidatasvirlaydi. InsonningtabiiyhuquqlarigaLokkyashashhuquqi, erkinlikvao‘zpeshonateribilantopilganmulkkaegalikqilishhuquqinikiritadi. O‘zinio‘ziasrashgaintilishinsonuchuntabiiydir, aynishusababliuxususiymulkkaegalikqilishilozim, aksholdauo‘ziningasosiyehtiyojlariniqondiraolmaydi. Boshqatomondan, mulkdorlikmehnatvamehnatkashlikbilan, demakki, ijtimoiyboylikningko‘payishibilanhamuzviybog‘liq. Odamlarningdavlatboshqaruvigao‘tishivaijtimoiyshartnomaningtuzilishi, Lokkfikrigako‘ra, tabiiyholatdahuquqlarningmustahkamemasligitufayliyuzberadi. Shusabablibundatabiiyhuquqlarvatabiiyerkinlikdanbutunlayvozkechishyuzbermaydi. Insonfaqatularnio‘zshaxsivamol-mulkinihimoyaqilishuchunzarurbo‘lgandarajadaginacheklaydi. Binobarin, oliyhokimiyatcheklanmaganbo‘lishimumkinemas. Mutlaqhokimiyatnicheklashuchununiqonunchilik, ijrovafederativtarmoqlargaajratishtalabetiladi. Buholdaularbir-birigaqarambo‘lmaydivashaxshuquqlarinita’minlayoladi. Bundaqonunchilikhokimiyatibirinchidarajaliahamiyatkasbetadi. Cherkovdavlatishlarigaaralashmasligikerak, xuddishuningdekdavlathamcherkovishlarigaaralashmasligilozim. Lokktarbiyakonsepsiyasinihamilgarisurdi. Uningfikricha, jismonankuchlivama’naviy yetukinsonnishakllantirishuchuntegishliijtimoiysharoitlarmavjudbo‘lishikerak. Lokkta’limotig‘arbma’naviyhayotigaulkanta’sirko‘rsatdi. Uningta’sirida YevropadaMa’rifatdavriningijtimoiy-siyosiytafakkurishakllandi.

Ikkinchinuqtainazartarafdorlari (Dekart, Leybnis, Gegel) fikrigako‘ra, umumiyvazaruriyhaqiqatlarfaqattafakkurningo‘zidanolinishimumkin.

Ikkalanuqtainazarhamtor, biryoqlamadir. Bilishfaoliyatiningrivojlanishjarayonihissiylikvaratsionallikbir-biribilanbog‘langanvabir-birinitaqozoetishini, o‘zfaoliyatvarivojlanishjarayonidaularbir-birigao‘tishiniko‘rsatdi.

Ammohissiyvaratsionalbilishningyagonaligiularningharbirinio‘ziningalohidaichkixususiyatlaridanmahrumetmaydi. Insono‘ziniqurshagandunyobilano‘zaroaloqagakirishganidauningsezgiorganlarifaoliyatihissiybilishdebataladi. Hissiybilishningo‘zigaxosxususiyatiuningkonkretligivapredmetlixususiyatidanamoyonbo‘ladi. Hayotfaoliyatijarayonidainsonningsezgiorganlarisignalsistemasisifatidaamalqiladi. Uningyordamidainsonmazkurmehnatjarayoniamaldamavjudbo‘lganqaysinarsalarmajmuibilano‘zaroaloqadayuzberayotganbo‘lsa, aynishunarsalarmajmuiganisbatankonkretvaziyatgaqarabmo‘ljaloladi. Bundahissiybilishbiron-birumumiybilimbermaydi, lekinkonkretamaliyvazifalarni yechishdakishilarmaqsadgamuvofiqishko‘rishlariuchunimkoniyatyaratadi. Hissiybilishningasosiyshakllari – sezish, idroketishvatasavvurqilish.Hissiybilishbiznio‘zimizniqurshagandunyobilanbevositabog‘laydi. Uko‘rgazmalixususiyatkasbetadi. Hissiybilishhodisalaryuzasidanimalaryotishini, narsalarning, odatda, o‘zgaruvchanvatasodifiybo‘lganyuzakitomonlariniaksettiradi. Ammoinsonsamaralifaoliyatko‘rsatishuchunbarqaror, zaruriytomonlarvaaloqalarniaksettiruvchibilimlargamuhtojbo‘ladi. Hissiybilishbundaybilimlarnibermaydi. Shundainsontashqidunyoniaksettirishningoliyturi – nazariyyokioqilonabilishgakirishadi.

Oqilonabilishdainsonabstraksiyayordamidahodisalarvajarayonlarningikkinchidarajalijihatlarinimavhumlashtiradi, ya’nitashqidunyonivainsonningo‘zinibelgilovchialoqalar, bog‘lanishlarvao‘zaroaloqanianglab yetadi.Hissiybilishdanfarqlio‘laroq, oqilonabilishbilvosita, umumiyxususiyatkasbetadi. Ratsionalbilishshakllaritushuncha, muhokamavaaqliyxulosalardir.Ratsionalbilishdunyonibilishningtomonlaridanbirisifatidaaqlvatafakkurko‘rinishidamavjudbo‘ladi.

Aqliyfaoliyat – bufikrshakllaribilananiqbelgilangansxema, andozagamuvofiqishko‘rish.Aqlyaxlitbirbutunnarsalarnibir-biriniistisnoqiluvchiqarama-qarshiliklargaajratadi. Aqlfaoliyatinazariyfikrlashuchunzarur. Aql-idroksizfikrmujmalvanomuayyanbo‘ladi. Aqlnazariyaniformallashtirilgantizimgaaylantirishgaharakatqiladivafikrlashjarayonigatizimli, izchiltusberadi.

Aql-idrokdanfarqlio‘laroq, tafakkurtushunchalarbilanularningmazmunivatabiatinianglaganholdaishko‘radi. Tafakkuryordamidahodisalar, jarayonlarijodiyfaol, izchilaksettiriladi. U – bunyodkorlikfaoliyati, insonehtiyojlarivamohiyatigamuvofiqkeladigandunyoniyaratishquroli.

Insonbilimi – hissiyvaratsionalfaoliyatningbirligi. Ushbubilimcho‘qqilaridanturibob’ektivborliqanglab yetiladi, unioqilonao‘zgartirishyo‘llaribelgilanadi. Shubilanbirvaqtdabilimba’zantafakkurningyaratilganshakllarichegarasidanchetgachiqadi, unima’lumtushunchalaryordamidatushuntirishningilojibo‘lmaydi, ya’niuirratsionalunsurlarnio‘zichigaoladi.

Irratsionallik – aqlbilanbilishmumkinbo‘lmagan, mantiqiyfikrlashbilanmuvofiqkelmaydigannarsalarvahodisalar. Ungamantiqnio‘zgartirish, unifikrlashningyangichashakllaribilanboyitishyo‘libilanbarhamberiladi. Ammoirratsionalbilimnioqilonabilimgaaylantirishjarayonihechqachontugamaydi. Irratsionalqoldiqhamishamavjudbo‘ladivabirirratsionalnarsayokihodisaoqilonatusolsa, albattaboshqabirirratsionalnarsayokihodisapaydobo‘ladi, insonfikriuningtafakkurigama’lumbo‘lmaganyangitushunarsiznarsayokihodisabilanto‘qnashadi. Aynishusabablioqilonanarsalarvahodisalarginao‘zgaradi, kattaaqlesao‘zikabikattaqarama-qarshilikbilanto‘qnashadivauniyaratadi. Irratsionallikningmavjudliginiinkoretishyaramaydi. Tabiatvaijtimoiyhayotdunyoningoqilonayaratilganmanzaralaridanbirortasininghamdoirasigasig‘maydivaharqandayaqltarixancheklanganxususiyatkasbetadi.