O’quv yilida umumiy o’rta ta’lim maktablarining

2.
 
«Geotizim»
va
«Geomorfologiya»
atamalarining
mazmun-
mohiyatini tushuntiring.
 
Javob: 
Geotizim
– boshqariluvchan tizimlarning alohida, o‘ziga xos sinf; Yer 
yuzasidagi komponentlari bir-biri bilan tizimli aloqada bo‘lgan hamda ma’lum 
yaxlitlik sifatida fazo qobig‘i va kishilik jamiyati bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan 
barcha o‘lchamdagi makon.
Geomorfologiya – 
yer yuzi relyefini o’rganadigan geografiya fanining bir tarmog’i. 
3.
 
O‘zbekiston siyosiy-ma’muriy xaritasidan faqat bitta davlat bilan 
chegaradosh bo‘lgan respublikamizning viloyatlarini ko‘rsating. Ulardan qaysi 
birida qolganlariga nisbatan Quyosh eng so‘ngra botadi? Bu viloyat 
markazining geografik koordinatalarini aniqlang. 
Javob: 
Respublikamizdagi faqat bitta davlat bilan chegaradosh bo‘lgan viloyatlari: 
Navoiy, Xorazm, Buxoro, Andijon. Ular ichida Xorazm viloyatida qolganlariga 
nisbatan Quyosh eng so‘ngra botadi. Xorazm viloyatining markazi-Urganch 
shahrining geografik koordinatalari: 41°30' shimoliy kenglik, 60°40' sharqiy uzoqlik. 
27-BILET 
1.
 
Tabiiy geografik jarayonlar. 
Javob: 
Tabiiy geografik jarayonlar deb, Yerning tashqi (ekzogen) kuchlari va inson 

---

34 
@geografiya_test_video_slayd
 
xo‘jalik faoliyati ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geografik 
jarayonlar tog‘ jinslarining yemirilishida, tog‘ jinslari fizik holatining o‘zgarishida, 
yer yuzasi relyefining shakllanishi va o‘zgarishida, atmosfera hodisalari 
rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Tabiiy geografik jarajonlar quyidagi turlari mavjud: 
Nurash. Nurash deb, haroratning o‘zgarishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va 
organizmlar ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishiga aytiladi. Nurash uch turga 
ajratiladi: fi zik, kimyoviy va organik nurash. Eroziya (lotincha «erosio» – yemirish, 
yuvilish) deb tog‘ jinslari va tuproqning oqar suvlar ta’sirida yuvilishiga aytiladi. 
Eroziya yuzalama va chiziqli turlarga bo‘linadi. Yuzalama eroziya jarayoni tog‘ 
yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida tog‘ yonbag‘irlaridagi jinslar 
yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish 
natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli eroziya daryo eroziyasi deb ham ataladi. 
Buning natijasida daryo o‘zanlari va qirg‘oqlari yuviladi. Daryo qirg‘oqlarining 
yuvilishi Xorazm va Qoraqalpog‘istonda «deygish» deyiladi. Amudaryo 1925-yilda 
sobiq To‘rtko‘l shahrining yaqinidan oqqan. 1938-yilga kelib Amudaryo shaharni 
yuvib keta boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To‘rtko‘l shahrini butunlay yuvib 
ketgan. Keyinchalik daryodan ancha uzoqda yangi, hozirgi To‘rtko‘l shahri bunyod 
etildi. Abraziya (lotincha «abrasio» – qirish, qirtishlash) deb, okean, dengiz va ko‘l 
qirg‘oqlarining to‘lqinlar tomonidan yemirilishi va tekislanishiga aytiladi. Abraziya 
natijasida okean va dengiz, ko‘l qirg‘oqlarida tekisliklar hosil bo‘ladi. 
Respublikamizdagi yirik ko‘llar va suvomborlarining qirg‘oqlarida abraziya 
jarayonini kuzatish mumkin. Deflyatsiya (lotincha “defl atsio” – pufl ash) – tog‘ 
jinslarining shamol ta’sirida yemirilib, maydalangan zarralarning boshqa joylarga 
ko‘chishi. Deflyatsiya qurg‘oqchil o‘lkalarda, ayniqsa, qumli cho‘llarda kuchli 
bo‘ladi. Shamol qumlarni to‘zg‘itib, bir joydan ikkinchi joyga tashib uylarga, 
yo‘llarga, quduqlarga zarar yetkazadi. Ayniqsa, o‘simlik qoplamini zararlab 
chorvachilikka ziyon keltiradi. Defl yatsiyaning oldini olish va zararini kamaytirish 
uchun daraxt va buta o‘simliklarini ekish lozim. Sel – tog‘ vodiylari, soylar va 
jarlardan qisqa vaqt ichida juda katta tezlik bilan oqib keluvchi tosh aralash loyqa suv 
oqimi. Sellar tog‘li o‘lkalarda jala yog‘ishi natijasida yuzaga keladi. Sellar o‘zi bilan 
birga loyqa va toshlarni olib keladi. Tezligi soatiga 10–15 km ni tashkil etishi 
mumkin. U yo‘lda uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va 
ma’naviy zarar yetkazadi. Sel hodisasi O‘rta Osiyoda, Kavkaz, G‘arbiy Yevropa, 
Shimoliy va Janubiy Amerikaning tog‘li o‘lkalarida ko‘proq sodir bo‘ladi. 
Respublikamizning tog‘li hududlarida ham sel hodisalari tez-tez bo‘lib turadi. 
Ularning zararini kamaytirish va sel suvlaridan foydalanish uchun tog‘ yonbag‘irlari 
va tog‘oldilarida selxonalar qurilgan. Karst deb, suvda yaxshi eriydigan tog‘ 
jinslarining yer usti va osti suvlari ta’sirida eritilib, oqizib ketilishiga va yerostida 
turli xil bo‘shliqlar (g‘orlar)ning, yer yuzasida esa o‘pirilmalar va chuqurliklar hosil 

---

35 
bo‘lishiga aytiladi. Suvda tez eriydigan jinslarga ohaktosh, dolomit, bo‘r, mergel, 
gips va turli xil tuzlar kiradi. Bunday jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib 
borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Surilma deb, tog‘ jinslarining og‘irlik 
kuchi ta’sirida yonbag‘ir bo‘ylab pastga surilib tushishiga aytiladi. Surilmalar, 
asosan, tog‘li o‘lkalarda sodir bo‘ladi (6-rasm). Ko‘pincha suvli va suv 
o‘tkazmaydigan gilli qatlamlar ustma-ust joylashgan tik yonbag‘irlarda ro‘y beradi. 
Surilmalar ham sellar kabi xo‘jalikka juda katta moddiy zarar yetkazadi. Yonbag‘irlar 
tuproq va o‘simliklarini olib ketib, yo‘l va inshootlarni ko‘mib yuboradi. Surilmaning 
oldini olish uchun yonbag‘irlarda suvli qatlamga tushadigan suv miqdorini 
kamaytirish tadbirlari amalga oshiriladi. Sug‘orma dehqonchilik natijasida o‘pqonlar 
avj olib, yerlar qishloq xo‘jaligida foydalanishga yaroqsiz holga keladi.