O’quv yili 3-kurs uchun.) Bilim sohasi: 100000 – Gumanitar Ta’lim sohasi: 110000 – Pedagogika Ta’lim yo‘nalishi: 5120300- tarix

Dars tipi: Mustahkamlash tipidagi dars.
Dars metodi: Tezkor savol-javob, BBB, suhbat
Dars jihozi: Ko`rgazmali qurollar, vatman qog‘oz, marker.
Reja:
Emotsiya haqida tushuncha. Hissiy holatlaming nerv-fiziologik asoslari. Insoniy emotsiyalar va hayvonlardagi emotsiyalar. Emostiya nazariyalari (Djeyms- Lang, Kennon- Bard, S.Shaxter, D. Zinger) Qarama -qarshi emostiyalar nazariyasi ( R. Salomon bo’yicha). Hissiy holatlaming ifodalanishi, hislami kechirish shakllari.
Tayanch tushunchalar-Emotsional jarayonlar.Xis-tuygular.Emotsional
holatlar.Kayfiyat, stresslar, affektlar.Yuksak (axloqiy, aqliy,
estetik, praksik) xislari.
1.Hissiyot haqida tushuncha, his-tuyg`ularning vazifalari .
Kishi sezgi, idrok qilgan, xotirasida qolgan ta’sirotlarga hech qachon befarq qaramaydi. Insonga berilgan har qanday ta’sir ijobiy yoki salbiy, yoqimli yoki yoqimsiz hissiyotni qo`zg`otadi, faoliyatga undaydi, yoki faoliyatdan to`xtatadi. Kishi tashqi yoki ichki ta’sir tufayli faollashadi yoki faoliyatdan to`xtaydi, jasurlanadi yoki qo`rqadi, shubhalanadi va h.k.
His-tuyg`ular kishining o`z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg`ul bo`layotganiga nisbatan turli shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. His-tuyg`ular albatta ikki qutbli -ijobiy yoki salbiy, ya’ni yoqimli va yoqimsiz bo`ladi.
Hissiyot haqida etarli bilimga ega bo`lish ishlab chiqarish tashkilotchisi, o`qituvchi, pedagog uchun juda muhimdir. O`z ishidan qoniqish hissini paydo qilish, zo`r ko`tarinki ruh bilan ishlash qulay psixologik muhit yaratilishi bilan bog`liq. Bu esa jamoa oldida turgan vazifalarni uning har bir a’zosi ehtiyoji bilan mustahkamlashiga bog`liq.
2.Hissiy holatlarning nerv-fiziologik asoslari, insoniy emotsiyalar va hayvonlardagi emotsiyalar.
His-tuyg`ularning kechishi o`z rivojlanishiga ega bo`lgan, joriy va o`zgarib turadigan psixik jarayondir.
His-tuyg`uni boshdan kechirishning turli shakllari bor: bular emotsiya, kayfiyat, affekt, kuchli hayajonlanish, stress, ehtiros, tor ma’nodagi his-tuyg`ular shaxsning emotsional sohasini tashkil etadiki, ular kishi xulq atvorini tartibga solib turadi, bilishning jonli manbai, odamlar o`rtasidagi murakkab va ko`p qirrali munosabatlarining ifodasi bo`lib, hisoblanadi.
Emotsiyalar. “Emotsiya» so`zini o`zbek tiliga aniq tarjima qilinganda u ruhiy hayajonlanish, ruhiy harakatlanish degan ma’noni anglatadi. Hissiyot deb, masalan,kishining musiqaviy asarga nisbatan o`rnashib qolgan xususiyati sifatidagi muhabbat tuyg`usining o`zini emas, balki kontsert paytida yaxshi musiqiy asarni eshitayotib, boshidan kechirgan lazzatlanish, zavqlanish holatiga aytiladi.
Bir xil holatdagi emotsiyalar ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Ular xatti-harakatlarga, fikr mulohazalar bildirishga turtki beradigan kuch bo`lib chiqadi, kuch-g`ayratlarni oshirib yuboradi va stenik deb ataladi, agar susaytirsa, astenik deb aytiladi.
Affektlar. Kishini tez chulg`ab oladigan va shiddat bilan o`tib ketadigan jarayonlar affekt (hissiy portlash) deb ataladi. Ular ongning anchagina darajada o`zgartirganligi, hatti-harakatlarni nazorat qilishning buzilganlgi, olamning o`zini o`zi idrok qila olmasligi, shuningdek uning butun hayoti va faoliyati o`zgarib qolganligi bilan ajralib turadi.
Affektlar birdaniga katta kuch sarf qilinishiga sabab bo`lgani uchun ham qisqa muddatli bo`ladi: ular his-tuyg`ularning bamisoli birdan lov etib yonib ketishiga portlashiga, bir zumda hamma yoqni to`s-to`polon qilgan shamolga o`xshaydi. Agar hissiyot faqat ruhiy hayajonlanishini ifoda etsa, u holda affekt bo`rondir. Ko`z yoshi to`kish va o`kirib yig`lash, qah-qaha otib kulish va baqirib-chaqirib gapirish, alohida turqi-tarovat va yuzdagi imo-ishora, tez-tez yoki qiynalib nafas olish etilib kelayotgan affektning odatdagi manzarasini hosil qiladi.
Hissiy portlash ro`y bergan taqdirda, uning keyingi bosqichlarida kishi o`zini tuta olmasdan qoladi, qilayotgan ishining oqibatini o`ylamaydi va aql hushini yo`qotib qo`yadi, so`ngra bu haqda o`ylasa uyalib yuradi, pushaymon eydi,ba’zan sodir bo`lgan voqealar tushida yuz berganday esga tushadi. Tormozlanish miya qobig`ini egallab oladi va kishining tajribasi, uning madaniy ma’naviy negizlari mustahkamlangan murakkab bog`lanishlarning tarkib topgan sistemasini ishlatmay qo`yadi.
Kayfiyatlar. Kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun hatti-harakatiga tus berib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi. Kayfiyat shodu xurramlik yoki qayg`uli, tetiklik yoki lanjlik, hayajonli yoki mayuslik, jiddiy yoki engiltaqlik, jizzaqilik yoki muloyimlik va hokazo tarzda bo`ladi. Kayfiyati yomon kishi o`rtog`ining haziliga yoki tanbehiga kayfiyati chog` vaqtidagiga qaraganda tamomila boshqacha munosabat bildiradi.Kayfiyatlar odatda o`ziga o`zi hisob bermasligi va sust namoyon bo`lishi bilan belgilanadi. Kayfiyat kishi faoliyatiga ta’sir ko`rsatadi.
Kayfiyatlar ko`proq kishi salomatligining umumiy holatiga, ayniqsa nerv tizimi va modda olmoshuvini to`g`rilab turadigan ichki sekretsiya bezlarining holatiga bog`liqdir. Kayfiyatni yaxshilish uchun aqliy va jismoniy mehnatni to`g`ri tashkil etish, dam olish va mehnatni o`rinli tashkil etish kerak.
Stress. Psixologik ta’rifiga ko`ra affektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirishining davomiyligiga ko`ra kayfiyatlarga yaqin bo`lgan his-tuyg`ular boshdan kechirilishning alohida shakli kuchli hayajonlanish (stress) holati (inglizcha stress - tazyiq ko`rsatish, zo`riqish degan so`zdan olingan)dan, yoxud hissiy zo`riqishdan iboratdir. Hissiy zo`riqish xavf-xatar tug`ilgan, kishi xafa bo`lgan, uyalgan, tahlika ostida qolib ketgan va shu kabi vaziyatlarda ro`y beradi.
3.Hissiy holatlarning ifodalanishi, hislarni kechirish shakllari.
His-tuyg`ularning hissiyot (emotsiyalar), kayfiyatlar, kuchli hayajonlanish tarzida boshdan kechirilishi chog`ida ma’lum darajada seziladigan tash qi belgilariga ham ega bo`ladi. Yuzning ifodali harakatlari (mimika), qo`l va gavdaning ma’noli harakatlari, turqi-tarovat, ohang, ko`z qorachigining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi. Kishi o`zining qahr-g`azabini tevarak atrofdagilarga qo`llarini musht qilishi, ko`zlarini chimirib qarash, do`q-po`pisali ohang bilan namoyish qiladi.
Asosiy hissiy holatlar quyidagilar (K.Izard klassifikatsiyasi bo`yicha):
Qiziqish malaka va ko`nikmalar rivojiga, bilim egallashiga moyillik tug`diradigan ijobiy hissiy holat.
Quvonch- to`la qondirilishi mumkin bo`lmagan, har holda qondirilishi noaniq dolzarb bo`lgan ehtiyojni qondirilishi mumkinligi bilan bog`liq ijobiy hissiy holat.
Hayratlanish- to`satdan ro`y bergan holatlardan hissiy jihatdan ta’sirlanishning ijobiy yoki salbiy jihatdan aniq-ravshan ifoda etilmagan belgisidir.
Iztirob chekish. Hozirga qadar qondirilish ehtimoli ozmi-ko`pmi darajada mavjud deb tasavvur qilingan hayotiy muhim ehtiyojlarning qondirilishi mumkin emasligi haqida aniq yoki shunday tuyilgan axborot olinishi bilan bog`liq salbiy hissiy holatdir.
G`azablanish- odatda affekt tarzida kechadigan va sub’ekt uchun g`oyat muhim ehtiyojni qondirish borasida jiddiy to`siq paydo bo`lgani oqibatida kelib chiqadigan, ifodalanishiga ko`ra salbiy hissiy holat . Iztirob chekishdan farqi g`azablanish stenik tarzda, ko`rinishda bo`ladi. (Kuch g`ayratni oshirib yuboradi).
Nafratlanish- Ob’ektiv holatga sub’ektning mafkuraviy, ma’naviy, estetik printsiplari va yo`l-yo`riqlariga keskin zid kelib qolishi oqibatida ro`y beradigan salbiy hissiy holatdir.Nafratlanish tajovuzkorlik xulq-atvoriga sabab bo`lishi mumkin.
Jirkanish -shaxslararo munosabatlarda ro`y beradigan va sub’ektning hayotiy nuqtai nazari, qarashlari va xulq-atvoriga nomutanosibligi oqibatida hosil bo`ladigan salbiy hissiy holatdir.
Qo`rquv -sub’ekt o`zining xotirjam hayot kechirishiga ziyon etishi mumkinligi haqida, unga real tarzda tahdid solayotgan yoki tahdid solishi mumkin bo`lgan xavf-xatar haqidagi xabarni olishi bilan paydo bo`ladigan salbiy hissiy holatdir. Qo`rquv hissiyoti stenik tusda ham, astenik tusda ham bo`lishi mumkin, yoxud hissiy zo`riqishlar tarzida, yoxud ruhan astoydil tushkunlikka berilgan va xavotirlangan tarzda, yoxud affektiv holatga tushgan tarzda (dahshatli qo`rquv hissiyotning eng so`nggi turidir) kechishi mumkin.
Uyalish- o`zining niyat maqsadlari, hatti-harakatlari va tashqi qiyofasi faqat tevarak -atrofidagilar tomonidan kutilganiga mos kelmaganligini emas, balki o`ziga loyiq xulq-atvor va tashqi qiyofa haqidagi shaxsiy tasavvurlarga ham mos kelmayotganligini anglab etishida ifodalangan salbiy holatdir.