O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

 
Nazorat savollari: 
1. 
Tuproq aeratsiya qatlamida tuzlar to‘planishi qanday anqlanadi? 
2. Tuproq aeratsiya qatlamida tuzlar to‘planishiga ko‘ra sizot suvlar sarfini 
aniqlashni tashkil etish etish nima? 
3. Sizot suvlar sarfini qanday aniqlanadi?
6.10.2. Tuproq va suv tarkibidagi tuzlarni tezkor aniqlash usuli. 
Tuproq sho„rlanishi va sabablari. 
Odatda sug„oriladigan (irrigatsion) suv 
ma‟lum miqdorda tuzga ega. Suvning ma‟lum qismi o„simlik transpiratsiyasi 
uchun sarf bo„lsa, ma‟lum bir qismi tuproqdan bug„lanadi. Buning natijasida tuz 
tuproqda qoladi. Agar uni o„z vaqtida kamaytirish choralari ko„rilmasa, tuzlar 
tuproqda to„planadi va bu jarayon sho„rlanish deb ataladi. Bundan tashqari g„o„za 
va boshqa ekinlar minerallashgan suv bilan sug„orilsa, sho„r yuvish tadbirlari 
o„tkazilmasa, o„simlik uchun havfli, tuz to„planishi-sho„rlanish hosil bo„ladi. 
Sug„orish uchun 1 g/l mineralizatsiyaga ega bo„lgan kollektor-zovur suvidan 
foydalanilganda, o„simlikning ildiz qatlamida ko„p miqdorda to„z to„planishi 
mumkin. Bundan tashqari minerallashgan sizot suvlari tuproq gruntlarining mayda 
kapillyarlari orqali yuqoriga – o„simlik ildiz qatlamiga ko„tarilishi natijasida ham 
sho„rlanish sodir bo„ladi. 
Kuchli sho„rlangan (sho„rxok) erlarni tuproq yuzasidagi oq dog„lardan bilsa 
bo„ladi. YUza joylashgan sizot suvlari tuz manbai bo„lib xizmat qilishi mumkin. 
Ularning sho„rlanishi 3 g/l dan 10 g/l gacha boradi. 
O„zbekiston tuproqlaridagi tuzlarning kimyoviy tarkibi. 
Tuproqdagi 
tuzlarning umumiy miqdoridan tashqari ularning kimyoviy tarkibi va rN ni 
(muhitning ishqoriylik ko„rsatgichi) bilish ham juda muhim. O„zbekiston 

---

177 
tuproqlarida asosan neytral tuzlar -SaSO
4
, Ca(HCO
3
)
2
, Na
2
SO
4
, MgSO
4
va NaCI 
bo„lgani uchun muhit kuchsiz ishqoriy rN = 7-8,5. Tuproqlardagi zararli tuzlarga 
NaCI , Na
2
SO
4
va MgSO
4
lar kiradi. Bular o„simlik uchun zaharli effekt hosil 
qiladi. Kalsiy tuzlari SaSO
4
; Ca(HCO
3
)
2
, sulfat va karbonat zaharli emas, lekin 
ularning tuproqda ko„payib ketishi o„simlik ildizining tuproqdan namlikni 
tortishini qiyinlashtiradi natijada o„simlik namlikka qonmaydi. 
Zaharli tuzlardan eng harakatchani NaCI. Turli ionlar nisbatining 
yuqoriligiga qarab, to„rt xildagi sho„rlanish turi qayd etiladi: xlorli, sulfat-xlorli, 
xlor-sulfatli, sulfatli. Ko„pincha bir hududning o„zida 2-3 turdagi sho„rlanishni 
uchratish mumkin.