O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

 
Nazorat savollari: 
1. 
Respublikamizda sizot suvlarining joylashish chuqurligini qanday aniqlanadi? 
2. Sizot suvlarining mineralizatsiyasi qanday aniqlanadi? 
3. Sizot suvlari va ularni mineralizatsiyasini qanday priborlar yoki laboratoriyada 
aniqlanadi? 

---

165 
6.9.2. Lizimetrik tajribalar yordamida er osti suvlarining tuproqdan bug„lanish 
va o„simliklardan transpiratsiyaga sarfini aniqlash. 
Paxta etishtiriladigan erlarning 60-70 % ida zaxob sathi 3 m. dan yuqori 
joylashgan. Undan tashqari, amaliyotning ko„rsatishicha, zaxob sathining yil bo„yi 
o„zgarish holatini aniqlanishda sug„orish va suv qochirish tarmoqlarini 
ishlatishdagi muhim davrlar va b.q. hisobga olinadi. 
Sug„orish va zaxob oqimi bo„lmagan tekisliklardagi yangi erlarni 
o„zlashtirish (Qarshi cho„li va Mirzacho„l, Surxon-SHerobod voxasi, 
Amudaryoning quyi oqimi va b.q.) natijasida zaxob sathi so„zsiz ko„tariladi. Bu 
esa, zaxob yuzasi 3 m. dan yuqori joylashgan erlar ko„payishiga olib keladi. Zaxob 
sathi chuqur bo„lmagan sug„oriladigan erlarda zaxob nafaqat maqbul sug„orish 
me‟yoriga, balki tuproq aeratsiya qatlamdagi barcha jarayonlarga ham ta‟sir etadi. 
Tuproq aeratsiya qatlamida namlik va tuzlarning yuqoriga va pastga 
harakatlanishi davomida iqlim, gidrogeologik sharoitlar, zaxob sathi va 
sho„rlanganligi bilan birga tuproqning mexanik tarkibi, tuzilishi va zichligi 
bo„yicha taxlanishi ham muhim ahimiyat kasb etadi. 
Zaxob sarfini aniqlash bo„yicha ko„plab uslublar taklif etilgan. SHulardan 
eng mukammali lizimetr uslubidir. Bu uslub bo„yicha o„tkaziladigan tadqiqotlar 
qator masalalarni o„rganishga mo„ljallangan: 
1.Zaxob satxi va sho„rlanish darajasi turlicha bo„lgan, ziroatchilik 
qilinadigan erlar yuzasidan bug„lanish (evapotranspiratsiya)ning jamlanmasi. 
2.Tuproq yuzasidan bug„lanish hamda g„o„za, beda va makkajo„xori (oq 
jo„xori)da tarnspiratsiyaga sarflanadigan suv (alohida). 
3.Sug„orish suvi, yog„ingarchiliklar va zaxob sarfi alohida-alohida. 
4.Sug„orish maqsadidagi suv va yog„inlaring zaxob sathi, aerotsiya 
qatlamidagi tuproq va suv-fizik xossalariga bog„lik holda singishi (infiltratsiyasi). 
5.SHo„r yuvishda tuproqlarning tuzsizlanishi (tuzlarning yuvilishi 
koeffitsenti) va amal davrida tuzlar miqdorining qayta tiklash (mavsumiy 
sho„rlanish koeffitsenti) jarayonlari. 

---

166 
6.Turli ziroatlar etishtirgan tuproqlarda namlik va tuzlar harakatiga har bir 
sug„orish suvi va mavsumiy sug„orish me‟yorlarining ta‟siri. 
7.O„simliklar barg shirasi va tuproq eritmasi konsentratsiyasi. 
8.Tuproqdagi oziqa elementlaring o„zgarishi va sug„orish ta‟sirida zaxobga 
oqib o„tishi. 
9.Zaxob sathi va sho„rlanish darajasi turlicha erlarda g„o„za, beda va 
makkajo„xorining o„sishi, rivojlanishi, hosildorligi va hosili sifati. 
10.Asosiy ziroatlar uchun zaxobning sho„rlanish darajasi, aeratsiya qatlami 
tuprog„ining mexanik tarkibi bo„yicha tuzilishi va zichligiga ko„ra, tahlanishiga 
bog„lik holda asosiy ziroatlarning zaxob sathini pasaytirish me‟yorlari. 
Ushbu masalalar tuproq qatlamlari aralashmagan, zaxob sathi muqim yoki 
o„zgaruvchan bo„lgan sharoitda lizimetrlarda o„rganiladi. Bunda zaxob sathi 
muqim 1; 1,5; 2,0; 2,5; 3,0 va 3,5 m.da, boshqalarida esa, sun‟iy yoki tabiiy 
o„zgaruvchan chuqurlikda bo„lishi ta‟minlanadi. 
Qurg„oqchil mintaqalardagi sug„oriladigan erlarda zaxob infiltratsiyasini 
o„rganish uchun lizimetrlarga tomonlari 1,2x1m. bo„lgan 1,2m
2
maydon maqbul 
hisoblanadi. 
O„rganilayotgan masalalar bo„yicha M.S.Alimov ixtiro qilgan lizimetrlar 
yordamida eng aniq ma‟lumotlar olish mumkin. 
Lizimetr 3-4 mm. Qalinlikdagi temir tunukadan tayyorlanadi, asosiy 
bakining og„zi burchakli temir bilan kavsharlanib mahkamlanadi. Ta‟minlovchi 
quvurga M.S.Alimov ixtiro kilgan «AP-10-2» asbobning sozlovchi kamerasi 
o„rnatiladi. Infiltratsiyalangan suvlar infiltratsiya quvuriga to„kiladi. Buning uchun 
biriktiruvchi quvur ventili ochiladi. Lizimetr ventili berkitilganda zaxobning su‟niy 
o„zgaruvchan satxini ta‟minlash mukin. 
Lizimetrning soddalashtirilgan konstruksiyasini ham ishlatish mukin. Bunda 
bakning yuzasi 1x1,2 m, balandligi 1,0; 1,5; 2,0; 2,5; 3,0; 3,5 m, ta‟minlovchi 
tagligi ham shunday yuzali bo„ladi. Lekin balandligi 0,4 m. ni tashkil etadi. U bir 
vaqtda yoqa suzg„ich vazifasini ham bajaradi. 

---

167