O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

16.1-jadval 
So„rish kuchini aniklash uchun eritma tayyorlash 
G„o„zaning amal 
davri 
Hajm, sm
3
So„rish kuchi, 
atm. 
dastlabki eritma 
Suv 
Gullashgacha 
50 
50 
11,2 
-/- 
55 
45 
12,3 
Gullashda 
60 
40 
13,4 
-/- 
65 
35 
14,6 
Pishishda 
70 
30 
15,7 
-/- 
75 
20 
16,8 
 
 
 
So„rish kuchini aniqlanashdan avval ikkita quruq probirkagaga ishchi 
eritmadan har bir variant uchun 5-6 sm
3
; muddati gullashgacha aniqlanayotgan 
bo„lsa, bir probirkaga osmatik bosimi 11,2 atm, ikkinchisiga-12,3 atmosferali 
eritma, boshqa probirkaga shu eritmadan 0,5sm
3
olinadi. 
Probirkalar po„kaklar bilan zich qilib bekitiladi. Dalada g„o„zaninig o„sish 
nuqtasidan maromida rivojlangan pastki uchinchi bargdan po„kak teshadigan 
burg„ucha yordamida o„rta qismi tomirlari orasidan namuna (visechka) olinadi va 
0,5sm
3
eritmali probirkaga 8-10 dona solinadi. Namuna har tupdan bittadan, soya 
tushmagan shu variant uchun tipik bargdan olinadi. Namunalar solingan probirka 
pukagi qisqa muddatga namunalar solish uchun ochiladi va tezda mahkam 
bekitiladi. 
20 minutdan keyin namuna solingan probirkadan shisha naycha orqali 
ozgina eritma solinib, eritmali katta probirkaga (5-5 sm
3
bo„lgan) tomiziladi. 
Bunda suyuqlikdagi oqimcha kuzatiladi: u yuqoriga ko„tarilsa, barglar 

---

71 
(namunalarda) so„rish kuchi eritma konsentratsiyasidan ko„proq. Uchinchi holatda 
oqimcha tomizilgan joyda qimirlamay qolsa, bu barglar so„rish kuchi va eritma 
konsenratsiya bir xil ekanidan dalolat. 
Misol. So„rish kuchini 20iyunda (gullashgacha ) aniqlash uchun 0,5 va 0,55 
konsentratsiyali eritmalar olinadi. Birinchi probirka (0,5)da oqimcha pastga, 
ikkinchisidan (0,55) yuqoriga ko„tariladi. Demak, so„rish kuchi 11,2 atm. dan 
ko„proq va 12,3 atm. dan kamroq, ya‟ni sug„orish kerak bo„ladi. Agar oqimcha 
birinchi probirkada yuqoriga ko„tarilsa, barglar etarlicha suvga ega va sug„orish 
talab etilmaydi, chunki surish kuchi 11,2 atm. dan past. 
Oqimcha aniqrok ko„rinish uchun namunalar solingan probirkaga siyoh 
kukunidan ozgina solinadi. 
Namunalar soat 1-3 oralig„ida, ochiq, bulutsiz kuni olinishi zarur. 
Sug‘orish muddatini o‘simlikning to‘qima shirasi konsentratsiya bo‘yicha 
aniqlash. 
Ob-havo ta‟sirini kor qilmaydigan, sug„orish muddatini aniqlaydigan 
soddaroq usul baglar xujayra shirasi kotsentratsiyasidir. (XSHK). XSHK dalada 
dastlabki refraktometr yordamida aniqlanadi. Bu refraktometr asosan mevalar, 
qand lavlagi va b.k. o„simliklardagi qand miqdorini aniqlashda ishlatilatilgan. 
Har bir variantda g„o„za o„sish nuqtasida uchinchi yaxshi rivojlangan 9 barg 
alyumin stakanlarga olinadi. Stakanlar bir necha tomchi toluol tomiziladi. Bu barg 
shirasini siqib olishni engillashtiradi. Undan tashqari toluol to„ldirilgan barg shirasi 
tiniqroq bo„lib, refraktomer shkalasi bo„yicha hisobni osonlashtiradi. 
SHundan so„ng maxsus kiskich yordamida bargdan shira chikarilib, bir 
necha tomchisi refraktomer prizmasiga tomiziladi, prizmalar yopilib, asbob 
okulyari orkali kuzatilib, shkala bo„yicha kuruk modda tarkibi aniklanadi. 
Toshkent viloyati tipik buz tuproqlarda SoyuzNIXI Markaziy tajriba 
xo„jaligida «108-F» go„za navining suvga bo„lgan talabi gullashga kadar XSHK 
8% gacha, gullash-hosil tugish davrida-10%, ko„sak ochlishida-10% gacha etishi, 
bu namlikuning CHDNSga nisbatan 70-7060% iga mos keladi. 
Boshka xududlarda, navlarda XSHKning makbul qiymati bo„lakcha bo„lishi 
mumkin. 

---

72 
Tuproqning xajm massasi va umumiy govakligini aniklash. 
Xajm massasi 
tuproq katlamlarining zichlashib taxlanganligini tavsflaydi. Xajm massasini 
aniklash tuproq katlamlaridagi suvning mutlok (absolyu) zaxirasi va ozika 
moddalarini xisoblash uchun zarurdir. Bu tadbir shuning dek, termik, xavo 
mikrobiologik jarayonlarni belgilaydi. 
Buning uchun turli balandlik va xajmdagi metall silindir ishlatiladi. Bunda 
balandligi 10sm, xajmi 1000sm3 li silindirlarni ishlatish maksadga muvofikdir. 
Silindir tuproqka yogoch to„kmok bilan urib, avaylab kiritiladi. Bunda tuproqning 
tabiiy taxlanishini o„zgartirmaslikka xarakat kilish zarur. Silindir atroflarini pichok 
bilan kesib, tuproqdan chikarilib olinadi, tagi va usti pichokda silindir kirgogi bilan 
bir tekis kilib silliklanadi, tortiladi. SHu tuproq vaznini (R), silindir xajmiga (V) 
taksimlanish xajm massasini (a) beradi: 
α=R/V. 
Xajm massasi namlik olinadigan katlamlarda, ya‟ni xar 10sm. dan 100 yoki 
150 sm.gacha aniklanadi. Xaydov va xaydov osti katlamlarida taxminan 40sm. 
chukurlikkacha xajm ogirligi amal davrida bir necha marta aniklanadi, chunki 
xaydov katlami amal davrida turli omillar ta‟sirida ancha o„zgaradi. Xajm 
massasini namlikka namuna olish bilan biirga aniklash etarlidir. 
Xaydov katlami xajm massasini aniklayotganda traktor gildiragining 
zichlashtiruvchi ta‟sirini xisobga olish uchun oldingi, keyingi gildirak o„tgan egat 
oraligida va gildirak yurmagan katorda xam, zarur bo„lsa, pushtada xam aniklash 
kerak. 
Xaydov katlamida silindir tik urilib, namuna olinadi, takrorlanishi 5 karra 
bo„ladi. 
20 dan 100sm. gacha chukurlikda silindir chukur devoriga urib, namuna 
olinadi, takroriyligi 3 karrani tashkil etadi. 
Xaydov katlami xajm ogirligi 1,1 dan 1,45g/sm3 gacha, xaydov osti 
katlamida 1,35 dan 1,65g/sm3 gacha o„zgaradi. 

---

73 
Tuproq gavakligi xajm massasi va solishtirma ogirlik birliklari asosida 
xisoblanadi: 
A=100- α·100/2,70 
Bunda A-govakli, %;
a- xajm ogirligi yoki tuproq zichligi; 
2,70- bo„z tuproqlarning o„rtacha solishtirma xajmi. 
O„tlok–bo„z tuproqlar solishtirma ogirligi (organik modda mo„l bo„lgan) 
taxminan 2,50-2,60g/sm3 ga teng.